Οι εξελίξεις στον κόσμο τον τελευταίο χρόνο έχουν οξύνει τις σύμφυτες με το ιμπεριαλιστικό σύστημα αντιφάσεις και έχουν αναδείξει συνεπακόλουθα την ανάγκη για μία βαθιά ανάλυση των μηχανισμών που ωθούν την εξέλιξη προς τα μπρος.

Για να μπορέσει να γίνει αυτή η ανάλυση, η παρουσίαση θα επικεντρωθεί στην ανάλυση που παρουσιάζεται από τον Λένιν στην μπροσούρα του Ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού. Εδώ, ο Λένιν εξερεύνησε τους μηχανισμούς που καθόρισαν και καθορίζουν την εξέλιξη του διεθνούς καπιταλισμού. Σε αυτό το άρθρο θα εκτεθούν οι μηχανισμοί και τα χαρακτηριστικά τα οποία αναγνώρισε και επίσης θα εστιάσουμε σε προβληματικές προσεγγίσεις που κάποιοι αναγνώστες κάνουν στον Λένιν.

Τα κύρια θεωρητικά σημεία, που θα τεκμηριωθούν στην πορεία του κειμένου, θα παρουσιαστούν στις επόμενες ενότητες. Η βάση αυτής της ανάλυσης είναι η απλή δήλωση ότι ο ιμπεριαλισμός είναι καπιταλισμός στη σύγχρονη μορφή του. Αυτή η δήλωση είναι αρκετά απλή, αλλά, καθώς προχωράμε, θα δούμε ότι κρύβει πολύ περισσότερα απ’ όσα φαίνεται.

Πρώτο, είναι απαραίτητο να μη διαχωρίζουμε το σύγχρονο καπιταλισμό από τον ιμπεριαλισμό. Αντίθετα, ο καπιταλισμός βρίσκεται στο ανώτατο στάδιό του: Το ιμπεριαλιστικό του στάδιο, δηλαδή το στάδιο του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Αυτό, πέρα από το ότι αποτελεί το στάδιο όπου έχουν ωριμάσει οι αντικειμενικές συνθήκες για τη μετάβαση στο σοσιαλισμό, σημαίνει ότι σταμάτησε να χαρακτηρίζεται από τον ελεύθερο ανταγωνισμό, αλλά αντίθετα χαρακτηρίζεται από το μονοπωλιακό κεφάλαιο. Συνεπώς, δεν υπάρχει κάποια διαφορά ανάμεσα στα καπιταλιστικά και στα ιμπεριαλιστικά κράτη. Στην πραγματικότητα, θεωρούμε πως και οι δύο χαρακτηρισμοί (καπιταλιστικά/ιμπεριαλιστικά κράτη) μπορούν να χρησιμοποιούνται για αναφερθούμε στο σύγχρονο τρόπο παραγωγής.

Μέσα σε αυτό το σύστημα, κάθε καπιταλιστικό έθνος παλεύει να προαχθεί μέσα στην ιεραρχία που συνιστά ο καπιταλιστικός ανταγωνισμός. Αντιπροσωπεύοντας την αντίστοιχη αστική τους τάξη, τα καπιταλιστικά κράτη θα παλέψουν για μερίδια των αγορών, για πρώτες ύλες, για δρόμους μεταφοράς, για διάφορα γεωπολιτικά πλεονεκτήματα και ούτω καθεξής. Φυσικά, αυτό επίσης επιφέρει το να εμποδίζουν κάθε άλλο κράτος από το να επιτύχει το δικό του στόχο.

Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν διαχωρισμοί μέσα σε αυτό το σύστημα ή ανάμεσα σε αυτά τα κράτη. Ωστόσο, αυτές οι διαφορές είναι ποσοτικές και όχι ποιοτικές. Αυτά τα κράτη δεν είναι διαφορετικής φύσεως, αλλά είναι διαφορετικά ως προς τη δύναμη και την ανάπτυξή τους.

Ίσως το πιο πολυαναφερμένο απόσπασμα από Τον ιμπεριαλισμό, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού είναι εκεί που ο Λένιν παρουσιάζει τη σύντομη περίληψή του για τα κύρια χαρακτηριστικά του ιμπεριαλισμού. Επίσης, ίσως αυτό να υπήρξε το μεγαλύτερο λάθος του.

Το λάθος δεν είναι θεωρητικό, αλλά μάλλον παιδαγωγικό, καθώς αυτό οδήγησε τους αναγνώστες να αρκεστούν στην περίληψη και να μην πάνε παραπέρα. Με τη σειρά του, αυτό οδηγεί σε μία πρόχειρη ανάγνωση και η προειδοποίηση του Λένιν ότι όλοι οι ορισμοί έχουν μία «συμβατική και σχετική σημασία», που «ποτέ δεν μπορούν να αγκαλιάσουν τις ολόπλευρες σχέσεις του φαινομένου στην πλήρη ανάπτυξή του», πάρα πολλές φορές δε λήφθηκε υπόψη, αλλά μάλλον αγνοήθηκε. [1]

Τα χαρακτηριστικά, με τα οποία οι περισσότεροι αναγνώστες θα είναι εξοικειωμένοι, είναι τα εξής:

1) Συγκέντρωση της παραγωγής και του κεφαλαίου, που έχει φτάσει σε τέτοια υψηλή βαθμίδα ανάπτυξης, ώστε να δημιουργεί μονοπώλια που παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην οικονομική ζωή· 2) συγχώνευση του τραπεζικού κεφαλαίου με το βιομηχανικό και δημιουργία μίας χρηματιστικής ολιγαρχίας πάνω στη βάση αυτού του «χρηματιστικού κεφαλαίου»· 3) εξαιρετικά σπουδαία σημασία αποκτά η εξαγωγή κεφαλαίου σε διάκριση από την εξαγωγή εμπορευμάτων· 4) συγκροτούνται διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις των καπιταλιστών, οι οποίες μοιράζουν τον κόσμο· και 5) έχει τελειώσει το εδαφικό μοίρασμα της Γης ανάμεσα στις μεγαλύτερες καπιταλιστικές δυνάμεις. [2]

Στις πιο ακραίες περιπτώσεις, η πρόχειρη ανάγνωση φτάνει σε μία υπόθεση για το πώς να χρησιμοποιούνται αυτά τα χαρακτηριστικά. Πολύ συχνά, χρησιμοποιούνται άκριτα, ως τρόπος να αποφασιστεί αν μία μεμονωμένη χώρα είναι ιμπεριαλιστική ή όχι. Αυτό παρουσιάζει ένα ολόκληρο φάσμα θεωρητικών και επιστημονικών προβλημάτων. Χρησιμοποιώντας τον Λένιν με αυτόν τον τρόπο, προκύπτουν πολλά προβλήματα τα οποία είναι αναπόφευκτα και δείχνουν ξεκάθαρα τους επιστημονικούς περιορισμούς της μετατροπής των βασικών χαρακτηριστικών του ιμπεριαλισμού σε κριτήρια τα οποία εφαρμόζονται σε κάθε χώρα. Βεβαίως, δε χρησιμοποιούν όλοι τον Λένιν με αυτόν τον τρόπο, αλλά ορισμένα από τα ζητήματα που θα συζητήσουμε στη συνέχεια αφορούν την κριτική των περισσότερων τρόπων με τους οποίους χρησιμοποιείται ο Λένιν σήμερα.

Το πρώτο πρόβλημα που συναντά κανείς είναι το θέμα της ποσοτικοποίησης.

1. Όταν κάποιος διαχωρίζει τα καπιταλιστικά έθνη του κόσμου σε καπιταλιστικά και σε ιμπεριαλιστικά, θα πρέπει σίγουρα να ασχοληθεί με το θέμα της ποσοτικοποίησης. Για να το θέσουμε απλά: Σε ποιο σημείο ένα καπιταλιστικό έθνος γίνεται ιμπεριαλιστικό; Πόσο συγκεντρωμένη πρέπει να είναι η παραγωγή και το κεφάλαιο; Πόσο ανεπτυγμένο πρέπει να είναι το χρηματιστικό κεφάλαιο; Πόσο πρέπει να έχει μεγαλώσει ο ρόλος της εξαγωγής κεφαλαίου σε σύγκριση με την εξαγωγή εμπορευμάτων;

Ένας προσεκτικός αναγνώστης θα αναγνωρίσει αμέσως τα προβλήματα. Για να αποφασίσει κανείς αν μία χώρα είναι ιμπεριαλιστική ή καπιταλιστική, πρέπει απαραίτητα να ποσοτικοποιήσει τα χαρακτηριστικά. Αν αυτό δε γίνει, η απόφαση να την ονομάσει με τον έναν ή τον άλλον τρόπο γίνεται αυθαίρετη και χάνει κάθε επιστημονικό νόημα. Από την άλλη, αν κάποιος προσπαθήσει να ποσοτικοποιήσει τα χαρακτηριστικά, θα πρέπει απλά να διαλέξει ένα επίπεδο συγκέντρωσης, ανάπτυξης χρηματιστικού κεφαλαίου και εξαγωγής κεφαλαίου όπου μία δεδομένη χώρα αλλάζει από καπιταλιστική σε ιμπεριαλιστική. Πώς μπορεί να το κάνει κάποιος αυτό; Πού βρίσκει αυτά τα επίπεδα και πώς τα αιτιολογεί;

Αυτά δεν είναι τα μόνα προβλήματα από την ανάγνωση του Λένιν κατ’ αυτόν τον τρόπο. Αν κάποιος ισχυρίζεται ότι υπάρχουν καπιταλιστικά και ιμπεριαλιστικά έθνη, θα πρέπει επίσης να παραδεχτεί ότι υπάρχουν ποιοτικές διαφορές μεταξύ τους. Προκύπτουν διάφορα ερωτήματα: Ένα καπιταλιστικό έθνος συμπεριφέρεται διαφορετικά σε σύγκριση με ένα ιμπεριαλιστικό; Είναι διαφορετικά τα κίνητρα πίσω από τις πράξεις τους; Αν όχι, ποια είναι τα οφέλη στην ανάλυση από έναν τέτοιον διαχωρισμό;

Αυτή η επιμονή στο να διαχωρίζουμε τα καπιταλιστικά από τα ιμπεριαλιστικά έθνη θέτει επίσης το ερώτημα: Ποιος κυβερνά τα καπιταλιστικά έθνη; Ο Λένιν κατέστησε πολύ σαφές ότι «τα καρτέλ γίνονται μία από τις βάσεις όλης της οικονομικής ζωής» συζητώντας τη συγκέντρωση παραγωγής και κεφαλαίου· η λογική υποδεικνύει ότι αυτό δε θα συνέβαινε στα καπιταλιστικά έθνη. [3] Έτσι, αν τα καρτέλ και τα μονοπώλια δε συνιστούν τις βάσεις όλης της οικονομικής ζωής στα καπιταλιστικά έθνη, τότε τι τις συνιστά;

Ομοίως, αν ο ιμπεριαλισμός είναι μονοπωλιακός καπιταλισμός και ο μη ιμπεριαλιστικός καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από τον ελεύθερο ανταγωνισμό, θα ήταν επίσης λογικό να θεωρήσουμε ότι αυτός είναι που χαρακτηρίζει τις καπιταλιστικές χώρες που δεν έχουν ακόμα φτάσει στο ιμπεριαλιστικό τους στάδιο. Συνεπώς, θα πρέπει κανείς να φτάσει στο αναπόφευκτο συμπέρασμα ότι αυτά τα έθνη κυβερνώνται από τη μικροαστική τάξη, γιατί σίγουρα δεν είναι κράτη αγροτών ή εργατών. Όπως θα δούμε αργότερα στο κείμενο, αυτή η επιχειρηματολογία δεν ευσταθεί, καθώς δεν υπάρχει καπιταλιστικό έθνος που να μην περνά τη διαδικασία της δημιουργίας χρηματιστικού κεφαλαίου.

Αυτά τα προβλήματα ανάλυσης και θεωρίας δεν ισχύουν μόνο για όσους χρησιμοποιούν τον Λένιν με τον τρόπο που περιγράφηκε παραπάνω, αλλά επίσης και για εκείνους που επιμένουν στο διαχωρισμό των καπιταλιστικών και των ιμπεριαλιστικών κρατών γενικά, ανεξαρτήτως μεθόδου.

Προχωρώντας, συναντάμε ακόμα περισσότερα προβλήματα στο να χρησιμοποιούμε τον Λένιν με αυτόν τον τρόπο:

2. Όταν εφαρμόζουμε τα χαρακτηριστικά του Λένιν σε μεμονωμένες χώρες, προκύπτει το ερώτημα: Πώς να μεταχειριστούμε τα δύο τελευταία χαρακτηριστικά; Πώς το ότι «συγκροτούνται διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις των καπιταλιστών, οι οποίες μοιράζουν τον κόσμο» και το ότι «έχει τελειώσει το εδαφικό μοίρασμα της Γης ανάμεσα στις μεγαλύτερες καπιταλιστικές δυνάμεις» υποτίθεται ότι εφαρμόζονται σε μία μεμονωμένη χώρα;

Για να αποφύγουμε αυτό το πρόβλημα, υπάρχουν κυρίως δύο τρόποι: Κάποιος μπορεί να αγνοήσει αυτά τα δύο χαρακτηριστικά και να επικεντρωθεί σε αυτά που αναφέρθηκαν προηγουμένως ή κάποιος μπορεί να τα ερμηνεύσει ως τη συμμετοχή ορισμένων μονοπωλίων στη συγκρότηση διεθνών μονοπωλιακών ενώσεων των καπιταλιστών ή στη συμμετοχή ενός δεδομένου κράτους στο μοίρασμα του κόσμου.

Είναι φανερό ότι ο πρώτος δρόμος οδηγεί σε πλήρη παρερμηνεία του Λένιν και αυτό δεν είναι παρά πνευματική ανεντιμότητα. Είναι αδιέξοδο.

Ο δεύτερος δρόμος είναι πιο λογικός, αλλά αναγκαστικά αντιμετωπίζει κανείς το ερώτημα: Αν αυτός ήταν ο τρόπος με τον οποίο σκόπευε ο Λένιν να ερμηνεύσουν την ανάλυσή του, τότε γιατί απλά δεν έγραψε για τη συμμετοχή χωρών και μονοπωλίων στο μοίρασμα του κόσμου;

Έτσι, φτάνουμε σε ένα κρίσιμο σημείο: Αυτός κάθε άλλο παρά είναι ο τρόπος που ο Λένιν καταλάβαινε τη δική του ανάλυση και σίγουρα δεν είναι ο τρόπος με τον οποίον θα ήθελε οι άλλοι να την ερμηνεύσουν. Αντίθετα, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα δύο τελευταία χαρακτηριστικά ως στοιχεία: Υπαινίσσονται το αντικείμενο της ανάλυσης, δηλαδή το καπιταλιστικό σύστημα στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο.

Όπως και παραπάνω, θα ξεκινήσουμε από τα χαρακτηριστικά που προσδιόρισε ο Λένιν, αλλά, σε αντίθεση με την άποψη που παρουσιάστηκε παραπάνω, δε θα ασχοληθούμε με τα χαρακτηριστικά του ως κριτήρια, αλλά, αντ’ αυτού, ως χαρακτηριστικά. Αυτό σημαίνει να τα κατανοήσουμε ως διαδικασίες οι οποίες ωθούν προς τα εμπρός την εξέλιξη σε όλες τις χρονικές στιγμές σε κάθε καπιταλιστική χώρα. [4]

Άρα, στη συνέχεια θα αναφερθούμε στις διάφορες εκδηλώσεις αυτών των χαρακτηριστικών –ή καλύτερα διαδικασιών– όπως εμφανίζονται σε ποικίλα διαφορετικά καπιταλιστικά έθνη.

Αυτή η διαδικασία είναι το πρώτο αντικείμενο ανάλυσης Στον ιμπεριαλισμό, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού και εξαρχής ο Λένιν ξεκαθαρίζει το χρέος του στον Μαρξ. Γράφει σχετικά με αστούς οικονομολόγους οι οποίοι προσπαθούν να... σκοτώσουν «το έργο του Μαρξ, που αποδείκνυε με τη θεωρητική και ιστορική ανάλυση του καπιταλισμού ότι ο ελεύθερος συναγωνισμός γεννάει τη συγκέντρωση της παραγωγής και αυτή η συγκέντρωση σε μία ορισμένη βαθμίδα της ανάπτυξής της οδηγεί στο μονοπώλιο». [5]

Στο ίδιο απόσπασμα γράφει σχετικά:

«Τα γεγονότα δείχνουν ότι οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις διάφορες καπιταλιστικές χώρες, στο ζήτημα, λόγου χάρη, του προστατευτισμού ή του ελεύθερου εμπορίου, προκαθορίζουν ασήμαντες μονάχα διαφορές στη μορφή των μονοπωλίων ή στο χρόνο της εμφάνισής τους, ενώ η γέννηση του μονοπωλίου από τη συγκέντρωση γενικά της παραγωγής αποτελεί γενικό και βασικό νόμο του σύγχρονου σταδίου ανάπτυξης του καπιταλισμού.»

Αυτό που ισχυρίζεται ο Μαρξ και τονίζει ο Λένιν είναι ότι αυτή η τάση είναι παρούσα σε κάθε καπιταλιστική χώρα, σε κάθε στιγμή. Οι πολιτικές που ακολουθούνται σε μία δοσμένη καπιταλιστική χώρα σε μία δοσμένη χρονική στιγμή δε θα σταματήσουν αυτήν την τάση, όπως αποδεικνύεται από την πραγματικότητα, και καμιά δοσμένη χώρα δεν μπορεί, όπως υποστήριζε ο Κάουτσκι, να επιλέξει αν θα ακολουθήσει ιμπεριαλιστική πολιτική ή όχι.

Το πλουσιότερο 1% στις ΗΠΑ κατείχε το 31,4% του πλούτου στη χώρα το 2020, ενώ ο ίδιος αριθμός στην Ινδία κατείχε το 40,05%. Ωστόσο, στη Βρετανία και στη Γαλλία το πλουσιότερο 1% κατείχε μόνο περίπου το 22-23% του συνολικού πλούτου των αντίστοιχων χωρών το 2020. Στη Σουηδία το πλουσιότερο 1% κατείχε το 34,9% όλου του πλούτου. Στη Νιγηρία και στη Νότια Αφρική ο ίδιος αριθμός ήταν στο 44,2% και 40,8% αντίστοιχα. Στην πρώτη θέση είναι η Βραζιλία, όπου το πλουσιότερο 1% του πληθυσμού κατείχε το 49,6 % όλου του πλούτου. [6]

Αυτοί οι αριθμοί λένε πολλά, ωστόσο δε δίνουν την πλήρη εικόνα. Αυτό για το οποίο δε λένε τίποτα είναι το επίπεδο ανάπτυξης κάθε χώρας και η θέση της στην καπιταλιστική ιεραρχία. Η συγκέντρωση κεφαλαίου μέσα σε μία ορισμένη χώρα δε λέει πολλά σε σχέση με το χαρακτήρα του πλούτου, από πού προέρχεται και ούτω καθεξής. Από την άλλη, βλέπουμε πόσο άχρηστοι γίνονται αυτοί οι αριθμοί όταν προσπαθούμε να τους χρησιμοποιήσουμε για να αποφασίσουμε αν μία χώρα είναι ιμπεριαλιστική ή όχι. Αν χρησιμοποιούσαμε αυτούς τους αριθμούς με τέτοιον τρόπο, θα φαινόταν ότι, μετά από τη Βραζιλία, η Νιγηρία θα ήταν η πιο ανεπτυγμένη ιμπεριαλιστική χώρα στον κόσμο, ενώ τόσο η Βρετανία όσο και η Γαλλία θα ήταν στο άλλο άκρο. Είναι πολύ απλό: Δεν μπορεί κάποιος να χρησιμοποιήσει τους αριθμούς με αυτόν τον τρόπο.

Αντίθετα, κάποιος μπορεί να συμπεράνει ότι ο καπιταλισμός θα συγκεντρώσει την ιδιοκτησία του κεφαλαίου και της παραγωγής σε κάθε χώρα και ως τάση σύμφυτη του καπιταλισμού που παίζει το ρόλο της σε κάθε καπιταλιστική χώρα.

Όπως και πριν, ο Λένιν τονίζει ότι αυτή η διαδικασία είναι στενά συνδεδεμένη με τον ίδιο τον καπιταλισμό. Μάλιστα, ξεκινά την ανάλυσή του γράφοντας το εξής:

«Τώρα, πρέπει να περιγράψουμε με ποιον τρόπο η “διεύθυνση της οικονομίας” από τα καπιταλιστικά μονοπώλια μετατρέπεται αναπόφευκτα, μέσα στις γενικές συνθήκες της εμπορευματικής παραγωγής και της ατομικής ιδιοκτησίας, σε κυριαρχία της χρηματιστικής ολιγαρχίας.» [7]

Με άλλα λόγια: Δεν μπορούμε να φανταστούμε μία καπιταλιστική χώρα που να μην αναπτύσσει χρηματιστική ολιγαρχία.

Αυτό που βλέπουμε είναι η ανάπτυξη του κεφαλαίου σε ανώτερο επίπεδο, που διαμορφώνει τη βάση για τη συγκέντρωση του κεφαλαίου και της παραγωγής, αλλά επίσης και για την εξαγωγή κεφαλαίου, που είναι το επόμενο χαρακτηριστικό που θα εξετάσουμε. Όμως, πρώτα θα δοκιμάσουμε τον Λένιν σε σχέση με την πραγματικότητα.

Οι αναγνώστες θα είναι λίγο-πολύ εξοικειωμένοι με την κατάσταση στις δυτικές χώρες, γι’ αυτό θέλουμε να κατευθύνουμε την προσοχή σε μία άλλη χώρα, που συνήθως δεν αναφέρεται ποτέ σε καμιά συζήτηση για τον ιμπεριαλισμό και, όμως, σπαράσσεται ανάμεσα στα δύο μεγαλύτερα ιμπεριαλιστικά μπλοκ: Την Ουκρανία. Αυτή θα χρησιμεύσει ως παράδειγμα, αλλά φυσικά είναι πιθανό να παρατηρήσουμε τις ίδιες τάσεις σε κάθε χώρα.

Όταν εξετάζουμε την προ του πολέμου οικονομική πραγματικότητα της Ουκρανίας, μπορούμε να παρατηρήσουμε καθαρά τη συγκρότηση μίας χρηματιστικής ολιγαρχίας, μία συγκέντρωση πλούτου σε χέρια λίγων ανθρώπων.

Ο πλουσιότερος άνθρωπος στην Ουκρανία, ο Ρινάτ Αχμέτοφ, είναι ο ιδιοκτήτης της SCM Holding, μίας από τις μεγαλύτερες εταιρίες χαρτοφυλακίου στη χώρα. Εταιρίες που δραστηριοποιούνται στη μεταλλουργία, στην ενέργεια, στις τηλεπικοινωνίες, στην ακίνητη περιουσία, σε τράπεζες και σε ασφάλειες είναι συνδεδεμένες με την SCM Holding. Μέσα στη σφαίρα της SCM μπορούμε να βρούμε την Πρώτη Ουκρανική Εθνική Τράπεζα, που ήταν η ένατη μεγαλύτερη τράπεζα στη χώρα το 2018, και την εξορυκτική και χαλυβουργική εταιρία Metinvest, τη μεγαλύτερη εταιρία στην Ουκρανία και ικανή να συναγωνίζεται διεθνώς.

Πίσω από τον Akhmetov βρίσκουμε τον Βίκτορ Πίντσουκ. Είναι ο ιδρυτής της Interpipe, ενός από τους μεγαλύτερους κατασκευαστές χαλύβδινων σωλήνων στον κόσμο. Από αυτόν τον όμιλο, επεκτάθηκε σε πολλούς διαφορετικούς κλάδους. Ο όμιλος δραστηριοποιήθηκε στην αεροπλοΐα, σε επενδυτικές και χρηματοοικονομικές δραστηριότητες, σε μεταφορές, σε ΜΜΕ και στην ακίνητη περιουσία, μεταξύ άλλων.

Το ίδιο αποκαλυπτική είναι η δραστηριότητα του Privat Group, μίας από τις μεγαλύτερες κοινοπραξίες στην Ουκρανία. Τα περιουσιακά στοιχεία του ομίλου είναι ποικίλα και δεν περιορίζονται στην Ουκρανία. Ανάμεσα σε αυτά είναι επενδύσεις σε χάλυβα, μεταλλουργία, πετρέλαιο, γεωργία, τρόφιμα, ΜΜΕ και χημική βιομηχανία. Μέχρι πριν μερικά χρόνια, ο όμιλος επίσης έλεγχε την Privatbank. Ωστόσο, αυτή κρατικοποιήθηκε έπειτα από μία οικονομική κρίση.

Μπορούμε να συνεχίσουμε με αυτόν τον τρόπο, αλλά το αντικείμενο της ανάλυσης δεν είναι η Ουκρανία αυτή καθαυτή. Θελήσαμε να δείξουμε πως η συγχώνευση του βιομηχανικού και του τραπεζικού κεφαλαίου σε χρηματιστικό κεφάλαιο συμβαίνει σε κάθε καπιταλιστική χώρα. Έτσι και στην Ουκρανία, «οι “επιχειρηματικές δραστηριότητες” των καπιταλιστικών μονοπωλίων αναπόφευκτα οδηγούν στην κυριαρχία της χρηματιστικής ολιγαρχίας».

Φυσικά, αυτό δε σημαίνει ότι το ουκρανικό χρηματιστικό κεφάλαιο μπορεί να συναγωνιστεί με τις χρηματιστικές ολιγαρχίες των πιο ανεπτυγμένων χωρών, αλλά είναι ολοφάνερο ότι και οι πιο αδύναμες και λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες σχηματίζουν χρηματιστικές ολιγαρχίες. Εφόσον ισχύει αυτό, είναι ξεκάθαρο ότι έχουμε να κάνουμε με ποσοτικές διαφορές και όχι με ποιοτικές –σε κάθε χώρα μπορούμε να παρατηρήσουμε μία οικονομική ολιγαρχία, αν και διαφορετικού επιπέδου δύναμης η καθεμιά.

Όταν συζητάμε για την εξαγωγή κεφαλαίου, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι, πριν τον Λένιν, ο Μαρξ ανέφερε την ίδια τάση. Στον τρίτο τόμο Του Κεφαλαίου, έγραψε το εξής:

«Από την άλλη, όσον αφορά τα κεφάλαια που έχουν επενδυθεί σε αποικίες κλπ. μπορούν να αποφέρουν υψηλότερα ποσοστά κέρδους, γιατί εκεί, λόγω του χαμηλότερου επιπέδου ανάπτυξης, το ποσοστό του κέρδους στέκει γενικά πιο ψηλά, όπως επίσης στέκει πιο ψηλά και ο βαθμός εκμετάλλευσης της εργασίας, όταν χρησιμοποιούν δούλους, κούλι κλπ.» [8]

Η βάση γι’ αυτό το μέρος της ανάλυσης του Μαρξ είναι ότι το κεφάλαιο ψάχνει τους κλάδους της βιομηχανίας με το υψηλότερο ποσοστό κέρδους. Το κεφάλαιο πρέπει απλά να ψάχνει τις πιο κερδοφόρες επενδύσεις. Ο Λένιν, αν και με άλλα λόγια, επαναλαμβάνει αυτό το συμπέρασμα:

«Η ανάγκη της εξαγωγής κεφαλαίου δημιουργείται από το γεγονός ότι σε μερικές χώρες ο καπιταλισμός έχει “παραωριμάσει” και για το κεφάλαιο δεν υπάρχει (στις συνθήκες της ανεξέλικτης γεωργίας και της εξαθλίωσης των μαζών) πεδίο για “επικερδή” τοποθέτηση.» [9]

Για το σκοπό αυτόν, οι αποικίες εξυπηρέτησαν σημαντικά τα καπιταλιστικά έθνη και προσέφεραν περαιτέρω ευκαιρίες για επενδύσεις που εν μέρει είχαν απορριφτεί στις συνθήκες της ανεξέλικτης γεωργίας και της εξαθλίωσης στις ίδιες τις αποικιοκρατικές χώρες.

Ωστόσο, πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι η εξαγωγή κεφαλαίου δεν είναι μόνο ζήτημα εξαγωγής από πλουσιότερες σε φτωχότερες χώρες. Σημειώνουμε ότι η εισαγωγή κεφαλαίου στις ΗΠΑ είναι μόλις οριακά χαμηλότερη σε σχέση με την αντίστοιχη εξαγωγή [10] και βλέπουμε ότι ο κορυφαίος προορισμός του σουηδικού κεφαλαίου είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες. Το 2021, οι ΗΠΑ απορρόφησαν το 18,5% όλου του κεφαλαίου που εξήχθη από τη Σουηδία, ενώ οι υπόλοιπες Σκανδιναβικές Χώρες συγκέντρωσαν το 18,9% του κεφαλαίου που εξήχθη από τη Σουηδία. [11]

Όμως, αυτό δε διαψεύδει ούτε το επιχείρημα του Μαρξ, ούτε του Λένιν. Αντίθετα, πρέπει να κατανοήσουμε τις «κερδοφόρες επενδύσεις» με μία ευρύτερη έννοια. Αυτές μπορεί να αφορούν πρόσβαση σε αγορές, τεχνολογία, δρόμους μεταφοράς, εκπαιδευμένο προσωπικό, υποδομές και ούτω καθεξής.

Επιπρόσθετα, πρέπει να σκεφτούμε τη διατύπωση του Λένιν. Τι σημαίνει ότι το κεφάλαιο σε «μερικές χώρες» έχει παραωριμάσει; Σημαίνει ότι πρέπει να βρούμε αυτές τις χώρες στην εποχή μας και ότι πάντα θα έχουμε να κάνουμε μόνο με «μερικές χώρες»; Έτσι θα ήταν σα να φεύγαμε από το πεδίο του μαρξισμού.

Κατά την εποχή του Λένιν, θα μπορούσαμε εύκολα να μιλάμε για «μερικές χώρες» επειδή υπήρχαν μόνο μερικές χώρες όπου είχε αναπτυχθεί ο καπιταλισμός! Θα ήταν αδύνατο για εκείνον να μιλήσει για ανεπτυγμένο καπιταλισμό στην Αφρική ή στην Ασία, καθώς αυτές οι περιοχές ήταν αποικίες είτε ημιαποικίες. Σαφώς, υπήρχε κεφάλαιο στις αποικίες, αλλά αυτό δεν ήταν ακόμα «υπερώριμο».

Σήμερα, η κατάσταση έχει αλλάξει ριζικά και μπορούμε να μιλάμε για καπιταλισμό σε μεγάλα μέρη της Αφρικής και της Ασίας. Έχει ο καιρός γυρίσματα, και το ινδικό κεφάλαιο πλέον ελέγχει την αυτοκινητοβιομηχανία στη Μεγάλη Βρετανία!

Όλ’ αυτά σημαίνουν ότι έχουμε να κάνουμε με ένα πολύ περισσότερο πολύπλευρο σύστημα εξαγωγών κεφαλαίου το οποίο διατρέχει όλο τον κόσμο. Για να δώσουμε έμφαση σε αυτό, θα αναφερθούμε σύντομα στην περίπτωση της Λιθουανίας. [12]

Η Λιθουανία αποτελεί σημαντική αγορά για το σουηδικό κεφάλαιο, με μεγάλες εταιρίες, όπως οι ΙΚΕΑ, ABB, Tele2, Telia Sonera, Swedbank και SEB. Πολλές από αυτές τις επενδύσεις γίνονται μέσα στις ζώνες ελεύθερου εμπορίου της Κλάιπεντα και του Κάουνας. Μπορούμε να βγάλουμε το απλό συμπέρασμα ότι, λόγω των χαμηλότερων μισθών και των χειρότερων εργασιακών συνθηκών, η Λιθουανία προσφέρει περισσότερο επικερδείς επενδύσεις για το σουηδικό κεφάλαιο. Μάλιστα, οι επενδύσεις που έγιναν στη Λιθουανία αναλογούσαν περίπου στο ένα πέμπτο των συνολικών ξένων επενδύσεων που έγιναν από σουηδικές εταιρίες το 2016. Αν σταματούσαμε εδώ, θα είχαμε ένα κλασικό παράδειγμα ενός καταπιεζόμενου έθνους. Ωστόσο, αυτό θα μας έδινε μία ατελή εικόνα της κατάστασης.

Ενώ εξάγεται κεφάλαιο από τη Σουηδία στη Λιθουανία, ταυτόχρονα εξάγεται κεφάλαιο από τη Λιθουανία σε άλλες χώρες. [13]

Στη Λευκορωσία, λιθουανικό κεφάλαιο μπορεί να βρεθεί σε πάνω από πεντακόσιες λευκορωσικές εταιρίες και ένας Λιθουανός νομοθέτης ισχυρίστηκε πως «ένας στους δύο πλούσιους Λιθουανούς έχει επιχειρήσεις στη Λευκορωσία». Κάθε χρόνο, επενδύσεις της τάξης των 80 εκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ εισρέουν από τη Λιθουανία στη Λευκορωσία.

Εκτός από τη Λευκορωσία, έχουν γίνει επενδύσεις και στην Πολωνία, όπου το λιθουανικό κεφάλαιο απαντάται στον τομέα της ενέργειας και του λιανικού εμπορίου. Επίσης, στην Ουκρανία έχουν γίνει επενδύσεις στον τομέα του λιανικού εμπορίου. Στη Λετονία, εισρέει κεφάλαιο στον τομέα των κατασκευών, όπου έχουν επενδυθεί εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ.

Γιατί αυτό είναι σχετικό; Επειδή δείχνει πολύ καθαρά την ιεραρχία που υπάρχει μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα, το οποίο με τη σειρά του υπογραμμίζει την πολύ προβληματική ιδέα ότι κάποια έθνη είναι καταπιεζόμενα, ενώ άλλα είναι καταπιεστές. Ταυτόχρονα, οι ροές κεφαλαίου δείχνουν ξεκάθαρα τη δύναμη των διάφορων καπιταλιστικών χωρών και την ικανότητά τους να δείχνουν την επιρροή τους. Επίσης, φτάνουμε σε ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα σε αυτό το σημείο. Αυτό είναι η αναμενόμενη εξέλιξη του καπιταλισμού.

Η εξαγωγή κεφαλαίου επιδρά στην ανάπτυξη του καπιταλισμού στις χώρες όπου κατευθύνεται και την επιταχύνει εξαιρετικά. Γι’ αυτόν το λόγο, αν η εξαγωγή αυτή είναι ικανή ως έναν ορισμένο βαθμό να φέρει κάποια στασιμότητα στις χώρες που εξάγουν το κεφάλαιο, αυτό μπορεί να γίνει μόνο με τίμημα το άπλωμα και το βάθεμα της παραπέρα ανάπτυξης του καπιταλισμού σε όλο τον κόσμο. [14]

Αν και σύντομη, αυτή η παράγραφος λέει πολλά. Πρέπει να αναγνωρίζουμε –όπως αναγνώρισε και ο Λένιν προτού να συμβεί– ότι ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε· επεκτάθηκε και άπλωσε τις ρίζες του σε όλο τον κόσμο. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για «μερικές χώρες», αλλά ότι πρέπει να μιλάμε για ένα σύστημα καπιταλιστικών χωρών που παλεύουν μέσα σε μία ιεραρχία.

Όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, το μοίρασμα του κόσμου συνδέεται στενά με την ύπαρξη αποικιών:

«Μια που στην Ασία και στην Αμερική δεν υπάρχουν μη κατεχόμενα εδάφη, δηλαδή εδάφη που να μην ανήκουν σε κανένα κράτος, πρέπει να ευρύνουμε το συμπέρασμα του Σούπαν και να πούμε ότι χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου που εξετάζουμε είναι το οριστικό μοίρασμα της Γης, οριστικό όχι με την έννοια ότι δεν μπορεί να γίνει ξαναμοίρασμα –αντίθετα, τα ξαναμοιράσματα είναι δυνατά και αναπόφευκτα– αλλά με την έννοια ότι η αποικιακή πολιτική των καπιταλιστικών χωρών τερμάτισε την αρπαγή των μη κατεχόμενων εδαφών του πλανήτη μας.» [15]

Πρέπει σίγουρα να αναγνωρίσουμε ότι ο κόσμος έχει αλλάξει. Δεν υπάρχει πια αποικιοκρατία, εκτός από απομεινάρια· το μοίρασμα του κόσμου δεν μπορεί να μοιάζει το ίδιο με την εποχή του Λένιν. Η ανάπτυξη δεν έχει υποχωρήσει και ο καπιταλισμός έχει εξαπλωθεί, όλες οι περιοχές του κόσμου παραμένουν κατειλημμένες, όχι ως αποικίες, αλλά ως ανεξάρτητοι ηθοποιοί πάνω σε μία καπιταλιστική σκηνή. Απλώς, έχουμε πάρα πολλούς ηθοποιούς που συναγωνίζονται για μία θέση στον ήλιο.

Στη Λατινική Αμερική, η Χιλή, η Βραζιλία και το Μεξικό έχουν αναδειχτεί ως περιφερειακές δυνάμεις· στην Αφρική, η Νότια Αφρική, η Νιγηρία και η Αίγυπτος διαγωνίζονται για περιφερειακή επιρροή· στη Μέση Ανατολή, η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία και το Ιράν έχουν συγκρουστεί στη Συρία και στην Υεμένη· στην Ασία, ισχυρές δυνάμεις, ικανές να συναγωνιστούν σε παγκόσμιο επίπεδο, θέτουν υπό αμφισβήτηση την προηγούμενη τάξη πραγμάτων· στην Ευρώπη και στην Ασία, η Ρωσία αντιστρέφει την πρότερη αμυντική της πολιτική σε σχέση με το ευρωατλαντικό μπλοκ για να προσαρμοστεί στις επιδιώξεις της ρωσική αστικής τάξης και να απαντήσει στην εξάπλωση του ευρωατλαντικού ιμπεριαλισμού.

Έχουμε επίσης μικρότερους παίχτες που δένουν τη μοίρα τους με τους μεγαλύτερους ομολόγους τους. Το σουηδικό κεφάλαιο πλησιάζει όλο και περισσότερο το αμερικανικό και το γερμανικό κεφάλαιο. Το κεφάλαιο του Καζακστάν ισορροπεί ανάμεσα στο δυτικό και στον ανατολικό ιμπεριαλισμό. Χώρες, όπως η Ουγγαρία, είναι μέλη μίας ιμπεριαλιστικής συμμαχίας, αλλά ακόμη ανίκανες και χωρίς να ενδιαφέρονται απόλυτα να διαρρήξουν τις σχέσεις τους με τη Ρωσία, μία από τους κύριους ιμπεριαλιστικούς ανταγωνιστές της ΕΕ.

Αυτή η πραγματικότητα διαμορφώνει τη βάση του ανταγωνισμού ανάμεσα στους καπιταλιστές και στις αντίστοιχες χώρες τους. Δεν μπορούμε να μιλάμε για μοίρασμα και ξαναμοίρασμα του κόσμου με τον ίδιο τρόπο που μιλούσε ο Λένιν. Περισσότερο πρέπει να μιλάμε για τον ανταγωνισμό μέσα στην ιμπεριαλιστική ιεραρχία. Μέσα σε αυτήν την ιεραρχία, που αποτελεί το καπιταλιστικό σύστημα στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, δρουν όλα τα καπιταλιστικά έθνη. Σχηματίζουν συμμαχίες μεταξύ τους με βάση τα κοινά συμφέροντα των μονοπωλίων. Ωστόσο, δεδομένου ότι ο καπιταλισμός αναπτύσσεται ανισόμετρα, αναδύονται ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις και οι συμμαχίες καθίστανται εγγενώς εύθραυστες και αναπόφευκτα αναδιατάσσονται. Με άλλα λόγια, η ύπαρξη ιμπεριαλιστικών συμμαχιών, όπως η ΕΕ ή το ΝΑΤΟ, δεν είναι αιώνια και αμετάβλητη.

Αυτό δε σημαίνει ότι οι ισχυρότερες χώρες δεν ασκούν επιρροή ή δεν έχουν αντίκτυπο στις ασθενέστερες με βάση τη θέση τους στο ιμπεριαλιστικό σύστημα. Ωστόσο, αυτό δεν είναι απλώς θέμα υποταγής, αλλά αντανακλά τη στοίχιση των ασθενέστερων με τους ισχυρότερους ώστε καλύτερα να ικανοποιήσουν τα συμφέροντα των αντίστοιχων αστικών τους τάξεων. Σε αυτό το πνεύμα, υποστηρίζουμε ότι η ένταξη της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ δεν είναι θέμα κατοχής ή εξαναγκαστικής υποδούλωσης, αλλά ότι ευθυγραμμίζεται με τα συμφέροντα της σουηδικής αστικής τάξης, που πρέπει να φέρεται πιο δυναμικά σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από οξυνόμενες αντιθέσεις.

Στο κείμενο διατυπώνουμε το επιχείρημα ότι, αντί να διαχωρίζει καπιταλιστικά και ιμπεριαλιστικά έθνη, θα πρέπει να βλέπει κανείς το σύστημα ως ιμπεριαλιστικό, χωρίς να διαφοροποιεί ανάμεσα σε καπιταλιστικά και σε ιμπεριαλιστικά έθνη. Για να τεκμηριώσουμε περαιτέρω αυτήν τη θέση, είναι χρήσιμο να δούμε πώς ο ίδιος ο Λένιν έβλεπε την Τσαρική Ρωσία.

Στον Ιμπεριαλισμό, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού ο Λένιν θίγει το θέμα της Ρωσίας πολλές φορές, κάτι που μας δίνει πολύ ξεκάθαρη ιδέα του πώς έβλεπε τη Ρωσία και τον ιμπεριαλισμό. Στο κεφάλαιό του για τις χρηματιστικές ολιγαρχίες, αναφέρει τις ρωσικές τράπεζες και ξεκαθαρίζει ότι το μέγεθός τους δεν πλησιάζει αυτό των δυτικών τραπεζών, ειδικά αν αναλογιστούμε το γεγονός ότι το ένα τέταρτο των σχετικά ταπεινών περιουσιακών τους στοιχείων ήταν «εθνικά», τα υπόλοιπα ήταν ξένα:

«Σύμφωνα με τα στοιχεία αυτά, από τα 4 σχεδόν δισεκατομμύρια ρούβλια, που αποτελούν το “εργαζόμενο” κεφάλαιο των μεγάλων τραπεζών, πάνω από τα τρία τέταρτα, δηλαδή πάνω από 3 δισεκατομμύρια, ανήκουν στις τράπεζες που αποτελούν στην ουσία “θυγατρικές εταιρίες” των τραπεζών του εξωτερικού.» [16]

Στο έκτο κεφάλαιο Του ιμπεριαλισμού, ανώτατου σταδίου του καπιταλισμού γράφει για τη Ρωσία ότι είναι η πιο καθυστερημένη οικονομικά χώρα «όπου ο νεότατος καπιταλιστικός ιμπεριαλισμός είναι τυλιγμένος, μπορούμε να πούμε, με ένα εξαιρετικά πυκνό δίχτυ προκαπιταλιστικών σχέσεων». [17] Αυτό σίγουρα οδηγεί σε μία ενδιαφέρουσα –καθώς και εκ πρώτης όψης αντιφατική– ανάλυση. Τι γνώμη να σχηματίσει κανείς για ένα έθνος όπου κυριαρχούν οι προκαπιταλιστικές σχέσεις και του οποίου οι τράπεζες κυριαρχούνται από ξένο κεφάλαιο;

Δίνει μόνος του την απάντηση. Στο κείμενό του Τα αποτελέσματα της συζήτησης για την αυτοδιάθεση, που έγραψε περίπου όταν έγραψε και Τον ιμπεριαλισμό, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, γράφει σχετικά με το πώς «η Ρωσία (...) έσπασε το παγκόσμιο ρεκόρ στην καταπίεση των εθνών πάνω στη βάση ενός ιμπεριαλισμού πολύ πιο ξετσίπωτου, μεσαιωνικού, στρατιωτικά καθυστερημένου, στρατιωτικογραφειοκρατικού». [18]

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, αν μία τέτοια χώρα αναδυόταν σήμερα, πολλοί θα δίσταζαν να την πουν ιμπεριαλιστική, παραθέτοντας τον ίδιο τον Λένιν και τα χαρακτηριστικά του. Θα απέμεναν κατηγορίες όπως καπιταλιστική ή προκαπιταλιστική ίσως, ή καταπιεζόμενη. Όλ’ αυτά με τη σειρά τους θα άνοιγαν διάπλατα την πόρτα σε καταστροφικά συμπεράσματα, όπως η υπόθεση ότι μία χώρα σαν και αυτή θα μπορούσε να είναι αντιιμπεριαλιστική. Δυστυχώς, αυτή η ανάλυση υιοθετήθηκε από το κομμουνιστικό κίνημα και είναι βαθιά οπορτουνιστική και αντισοσιαλιστική. Αν ο Λένιν και οι μπολσεβίκοι ξεκινούσαν από αυτόν το δρόμο, είναι λογικό να υποθέτουμε ότι θα είχαν καταλήξει στη λάθος πλευρά της Ιστορίας και το μοναδικό σπουδαίο γεγονός στην ιστορία του κόσμου δε θα είχε πραγματοποιηθεί.

Είναι προφανές ότι ο ίδιος ο Λένιν δεν προσπάθησε ποτέ να διαφοροποιήσει τα καπιταλιστικά και τα ιμπεριαλιστικά έθνη βάσει της δικής του ανάλυσης. Αν μη τι άλλο, αν σκόπευε η ανάλυσή του να χρησιμοποιηθεί με τέτοιον τρόπο, πρέπει κανείς να συμπεράνει ότι θα είχε παρουσιάσει ακριβώς μία τέτοια ανάλυση.

Με αυτό το κείμενο αναδεικνύονται ορισμένες από τις δυσκολίες θεωρίας και ανάλυσης που προκύπτουν όταν κάποιος προσπαθεί να εφαρμόσει τον Λένιν με τον τρόπο που περιγράφηκε πριν. Προκύπτουν πολλά προβλήματα, για τα οποία δεν υπάρχουν απαντήσεις: Ποια τάξη έχει την εξουσία και σε ποια χώρα; Σε ποιο σημείο ένα καπιταλιστικό έθνος γίνεται ιμπεριαλιστικό; Πού ωφελείται η ανάλυσή μας από έναν τέτοιον διαχωρισμό;

Όπως αναφέρθηκε στην αρχή του κειμένου, αυτός ο δρόμος είναι θεωρητικό και πολιτικό αδιέξοδο. Αντίθετα, πρέπει κανείς να τονίσει τη σπουδαιότητα του να βλέπουμε τη δυναμική μέσα στο σύστημα. Αυτό που θέλουμε να πούμε είναι πως χρειάζεται να βλέπουμε τον κόσμο όπως είναι, να βλέπουμε την πολυπλοκότητά του. Είναι προφανές ότι ο καπιταλισμός έχει εξελιχτεί, ότι έχει τραβήξει σχεδόν όλο τον κόσμο στη σφαίρα του και ότι έχει δημιουργήσει μία εθνική αστική τάξη σε πολλές χώρες που προηγουμένως δεν είχαν, κάτι που έχει κάνει τον ανταγωνισμό πολύ πιο οξύ και περίπλοκο. Ο καπιταλισμός έχει απομακρυνθεί από τη διαίρεση του κόσμου όπως την συζητούσε ο Λένιν και πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τη μέθοδό του και όχι να ερμηνεύουμε την κάθε λέξη που είπε ως θέσφατο.

Η κάθε χώρα δρα σύμφωνα με τις ίδιες αρχές –συνοπτικά, βελτιώνει τη θέση των δικών της μονοπωλίων στη διεθνή διαπάλη για να εξασφαλίσουν μέγιστο κέρδος μακροπρόθεσμα και βραχυπρόθεσμα– και, από αυτήν την άποψη, δεν υπάρχει ποιοτική διαφορά ανάμεσα στο πιο αδύναμο και στο πιο ισχυρό καπιταλιστικό έθνος. Αυτό καθιστά περιττό το διαχωρισμό μεταξύ καπιταλιστικών και ιμπεριαλιστικών εθνών και εξυπηρετεί στη συσκότιση του τρόπου λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος.

Αυτό είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο σε καιρούς όξυνσης των διεθνών αντιθέσεων, καθώς ώθησε πάρα πολλούς κομμουνιστές να πάρουν το μέρος του ενός καπιταλιστή ενάντια στον άλλον, εγκαταλείποντας κάθε πρόσχημα προλεταριακού διεθνισμού. Το να υποστηρίζει κανείς τον πιο αδύναμο καπιταλιστή ενάντια στον ισχυρότερο σημαίνει να επιτρέπει να παγιδευτεί σε έναν ατελείωτο κύκλο, εφόσον πάντα θα υπάρχουν πιο αδύναμοι και πιο ισχυροί καπιταλιστές. Ο σκοπός των κομμουνιστικών κομμάτων αντίθετα θα πρέπει να είναι το να διαμορφώνουν μία προλεταριακή θέση πέρα από κάθε αστική και καπιταλιστική επιρροή.