Ο δρόμος από το Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας έως την Ευρωπαϊκή Ένωση, και η πείρα της Ουγγαρίας


«Σταμπάντσαγκ» (Ουγγρικό Εργατικό Κόμμα)

Η Ουγγαρία [1] είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) από το 2004. Τα τελευταία 100 χρόνια, η πιο μεγάλη σε διάρκεια εμπειρία της Ουγγαρίας από την ένταξή της σε μια διεθνή Ένωση ήταν τα 42 χρόνια (1949-1991) στα οποία ήταν μέλος του Συμβουλίου Οικονομικής Αλληλοβοήθειας (ΚΟΜΕΚΟΝ).

Σήμερα εμφανίστηκαν νέες προκλήσεις και νέα μοντέλα ενοποίησης. Από την Ανατολή η Ευρασιατική Οικονομική Ένωση (ΕΟΕ), από τη Δύση η Διατλαντική Εμπορική και Επενδυτική Εταιρική Σχέση (ΣΕΕΕΣ).

Την τελευταία περίοδο έγινε της μόδας να θεωρείται η περίοδος συμμετοχής στο ΚΟΜΕΚΟΝ ως εποχή καθυστέρησης, «ασιατικής ανάπτυξης», ενώ, αντίθετα, η συμμετοχή της Ουγγαρίας στην ΕΕ να εκτιμάται ως ιστορική επιτυχία του έθνους και ως «επιστροφή στην Ευρώπη».

Στην πραγματικότητα όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά. Το ΚΟΜΕΚΟΝ, σε αντίθεση με την υπάρχουσα ΕΕ, συνέβαλε μ’ επιτυχία στην ανάπτυξη της αυτοτέλειας της ουγγρικής οικονομίας, που αντιστοιχούσε στις εθνικές ιδιαιτερότητες της χώρας. Η ΕΕ είναι ένωση που υπηρετεί τα συμφέροντα του μεγάλου ευρωπαϊκού κεφαλαίου, συμβάλλει στην ανάπτυξη της ουγγρικής εθνικής οικονομίας μόνο στους κλάδους που απαντούν στα συμφέροντα του μεγάλου ευρωπαϊκού κεφαλαίου.

Το ΚΟΜΕΚΟΝ συνέβαλε στην οικονομική και κοινωνική ανάταση της πλειοψηφίας της ουγγρικής κοινωνίας και των Ούγγρων εργαζόμενων. Η ΕΕ φέρνει προνόμια μόνο σε ένα μικρό τμήμα της ουγγρικής κοινωνίας, προσπαθώντας ταυτόχρονα να προσελκύσει όλη την κοινωνία με την ιδέα του ευρωπαϊσμού.

Στη διάρκεια πάνω από τεσσάρων δεκαετιών το ΚΟΜΕΚΟΝ παρείχε σημαντική βοήθεια στην οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Το ΚΟΜΕΚΟΝ παράλληλα με την οργάνωση του Συμφώνου της Βαρσοβίας, της στρατιωτικο-πολιτικής οργάνωσης των σοσιαλιστικών χωρών, αποτελούσε σημαντική εξωτερική εγγύηση για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Στόχος της ΕΕ είναι η ενίσχυση του καπιταλισμού στην Ουγγαρία. Η ΕΕ παράλληλα με το ΝΑΤΟ αποτελούν σημαντικότατα μέσα για τη διατήρηση του καπιταλισμού.

Αλλαγές στον κόσμο, αλλαγές στην ολοκλήρωση και την ενοποίηση

Το 1945 ως αποτέλεσμα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου και των εσωτερικών κοινωνικών διεργασιών στην Ανατολική Ευρώπη εγκαθιδρύθηκε το σοσιαλιστικό καθεστώς. Με αυτόν τον τρόπο μετά από τη Σοβιετική Ένωση και τα ανατολικοευρωπαϊκά κράτη βγήκαν από την πολιτική και οικονομική επιρροή των ανεπτυγμένων δυτικών κρατών.

Οι ΗΠΑ και οι άλλες καπιταλιστικές δυνάμεις επιδίωκαν να επανακτήσουν αυτά τα εδάφη. Το 1946 άρχισαν τον Ψυχρό Πόλεμο. [2] Ήλπιζαν ότι ο οικονομικός πόλεμος θα υπέσκαπτε τις πιο αδύναμες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες και θα αποτελούσε έναυσμα για κοινωνικές αλλαγές, που θα αποκαθιστούσαν την καπιταλιστική ανάπτυξη σε αυτές τις χώρες. Από το 1947 οι ΗΠΑ, στο πλαίσιο του σχεδίου Μάρσαλ, ενίσχυσαν το καπιταλιστικό σύστημα στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Ύστερα ξεκίνησε σταδιακά η ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας, [3] προκατόχου της τωρινής ΕΕ.

Η ΕΕ έπρεπε να λύσει ταυτόχρονα μια σειρά ζητήματα.

Πρώτο, να δημιουργήσει ισορροπία μεταξύ του γερμανικού και του γαλλικού κεφαλαίου, που τον 20ό αιώνα οδήγησε σε δύο παγκόσμιους πολέμους.

Δεύτερο, ν’ αποκαταστήσει και να ενισχύσει τη διαλυμένη κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο οικονομία των δυτικοευρωπαϊκών χωρών, την οικονομία της αγοράς, που οικοδομήθηκε πάνω στην ποσοτική υπεροχή της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής.

Τρίτο, να εξασφαλίσει την υπεράσπιση της Δυτικής Ευρώπης απέναντι στον οικονομικό ανταγωνισμό των ΗΠΑ.

Τέταρτο, να διεξάγει οικονομικό πόλεμο ενάντια στις ανατολικοευρωπαϊκές σοσιαλιστικές χώρες, να επανακτήσει τις χαμένες θέσεις.

Πέμπτο, η ακόμα μεγαλύτερη εκμετάλλευση της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων και η στήριξη της εξουσίας της αστικής τάξης στα κράτη- μέλη της ΕΕ αποτέλεσαν επίσης λόγους για τη δημιουργία της.

Ήταν εμφανές πως οι σοσιαλιστικές χώρες δεν μπορούσαν ν’ ακολουθήσουν αυτόν το δρόμο. Σε συνθήκες καπιταλιστικών σχέσεων δεν μπορεί να υπάρξει συνεργασία που να εξυπηρετεί τα συμφέροντα κάθε χώρας και κάθε λαού. Ήδη το 1915 ο Λένιν έγραφε:

«Οι Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης στις συνθήκες του καπιταλισμού θα ισοδυναμούσαν με συμφωνία για το μοίρασμα των αποικιών. Στον καπιταλισμό όμως, δεν μπορεί να υπάρξει άλλη βάση, άλλη αρχή μοιρασιάς, εκτός από τη δύναμη. Ο δισεκατομμυριούχος δεν μπορεί να μοιράσει με οποιονδήποτε άλλον “το εθνικό εισόδημα ” μιας καπιταλιστικής χώρας παρά μόνο: “Ανάλογα με το κεφάλαιο ” (κι ακόμη πρέπει να προσθέσουμε ότι το μεγαλύτερο κεφάλαιο θα πάρει περισσότερα απ ’όσα του αναλογούν). Ο καπιταλισμός σημαίνει ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και αναρχία στην παραγωγή. Το να κηρύσσει κανείς μια “δίκαιη ” μοιρασιά του εισοδήματος σε μια τέτοια βάση είναι προυντονισμός, στενοκεφαλιά μικροαστού και φιλισταίου. Το μοίρασμα δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά, παρά “σύμφωνα με τη δύναμη”. Η δύναμη, όμως, αλλάζει με την πορεία της οικονομικής εξέλιξης...

Φυσικά, είναι δυνατές προσωρινές συμφωνίες ανάμεσα σε καπιταλιστές και ανάμεσα σε κράτη. Μ’ αυτήν την έννοια, μπορεί να δημιουργηθούν και οι Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης σα συμφωνία των Ευρωπαίων καπιταλιστών... Με ποιο σκοπό; Μόνο με το σκοπό να πνίξουν από κοινού το σοσιαλισμό στην Ευρώπη, να περιφρουρήσουν από κοινού τις ληστεμένες αποικίες ενάντια στην Ιαπωνία και στην Αμερική, που θεωρούν τον εαυτό τους στο έπακρο αδικημένο με τη σημερινή μοιρασιά των αποικιών και που τον τελευταίο μισό αιώνα δυνάμωσαν ασύγκριτα πιο γρήγορα απ’ ό,τι η καθυστερημένη μοναρχική Ευρώπη, που άρχισε να σαπίζει από τα γεράματα. Σε σύγκριση με τις Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής, η Ευρώπη στο σύνολό της σημαίνει οικονομική στασιμότητα. Η δημιουργία των Ενωμένων Πολιτειών της Ευρώπης με τη σημερινή οικονομική βάση, δηλαδή στις συνθήκες του καπιταλισμού, θα σήμαινε οργάνωση της αντίδρασης, για να παρεμποδιστεί η πιο γρήγορη ανάπτυξη της Αμερικής. Πέρασαν για πάντα οι καιροί που η υπόθεση της δημοκρατίας και η υπόθεση του σοσιαλισμού συνδέονταν μόνο με την Ευρώπη». [4]

Το 1949 τα σοσιαλιστικά κράτη δημιούργησαν το δικό τους οικονομικό σύστημα προστασίας, το Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας (ΚΟΜΕΚΟΝ). [5] Στόχος του ΚΟΜΕΚΟΝ ήταν η σχεδιασμένη ανάπτυξη των οικονομιών των χωρών που συμμετείχαν, η καταλληλότερη αξιοποίηση των παραγωγικών δυνάμεων, η εξίσωση των διαφορετικών επιπέδων ανάπτυξης, η δημιουργία αντίβαρου στην πολιτική διακρίσεων των καπιταλιστικών χωρών, η άνοδος της ευημερίας του λαού. Μέσο για την επίτευξη των παραπάνω ήταν η αξιοποίηση των γεωγραφικών και οικονομικών ιδιαιτεροτήτων, η ειδίκευση και ο συντονισμός της παραγωγής.

Τι καλύτερο είχε το ΚΟΜΕΚΟΝ;

Είναι δύσκολο να συγκρίνει κανείς το ΚΟΜΕΚΟΝ και την υπάρχουσα ΕΕ, καθώς μιλάμε για δυο διαφορετικές ιστορικές περιόδους και λόγω του διαφορετικού ταξικού χαρακτήρα των κρατών που αποτελούσαν και αποτελούν τις συγκεκριμένες ενώσεις. Παράλληλα όμως δεν είναι δύσκολο να δει κανείς μια σειρά από βασικές διαφορές. Μπορούμε να επισημάνουμε κάποιες από αυτές:

1. Η Ουγγαρία είναι μια από τις χώρες, που ίδρυσαν το ΚΟΜΕΚΟΝ και στην πορεία μπορούσε να επιδρά ουσιαστικά στη διαμόρφωση αυτής της οργάνωσης. Στην ΕΕ η Ουγγαρία εντάχτηκε μετά από 13 χρόνια διαβουλεύσεις, μετά από την υιοθέτηση και εφαρμογή των κανόνων της ΕΕ και ουσιαστικά δεν έχει σχεδόν καμία επιρροή στις διαδικασίες που καθορίζουν τη δράση της ΕΕ.

2. Στο ΚΟΜΕΚΟΝ η Ουγγαρία ήταν ένα από τα πιο ανεπτυγμένα οικονομικά μέλη, ενώ στην ΕΕ η Ουγγαρία είναι ένα από τα φτωχότερα.

3. Την περίοδο 1949-1990 η Ουγγαρία κατάφερε να μειώσει κάπως την απόσταση από τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, που είχε εξαιτίας της ιστορικής της καθυστέρησης. Μέσα σε 13 χρόνια διαβουλεύσεων η ΕΕ αφαίμαξε πλήρως την ουγγρική οικονομία, διέλυσε την αγροτική παραγωγή, κατέλαβε σημαντικό μέρος της ντόπιας βιομηχανίας και τον τραπεζικό τομέα. Στα 11 χρόνια μετά από την ένταξη στην ΕΕ η διαφορά της ανάπτυξης και του βιοτικού επιπέδου μεταξύ της Ουγγαρίας και των πιο παλαιών εταίρων της από την ΕΕ όχι μόνο δε μειώθηκε, αλλά και αυξήθηκε σε ορισμένους τομείς.

4. Το ΚΟΜΕΚΟΝ οικοδομήθηκε με σεβασμό στην κυριαρχία των χωρών-μελών του. Δεν υπήρχαν υπερεθνικοί θεσμοί. Στην ΕΕ μέρος της εθνικής κυριαρχίας των χωρών-μελών παραδίδεται από την αρχή σε γενικούς, υπερεθνικούς θεσμούς της ΕΕ, που παίρνουν αποφάσεις, υποχρεωτικές για τα ξεχωριστά κράτη-μέλη.

Το ΚΟΜΕΚΟΝ δεν είχε κοινό ρούβλι, ενώ η ΕΕ έχει κοινό ευρώ. Το ΚΟΜΕΚΟΝ δεν καθιέρωνε υποχρεωτικά κριτήρια για το πώς, για παράδειγμα, πρέπει να είναι τα αγγούρια, ενώ στην ΕΕ η γραφειοκρατική αυτή ρύθμιση είναι καθημερινή πρακτική.

5. Το ΚΟΜΕΚΟΝ ήταν οικονομική ολοκλήρωση. Η συνεργασία δεν περιλάμβανε τον πολιτικό και στρατιωτικό τομέα. Η ΕΕ δημιουργήθηκε ως οικονομική ολοκλήρωση. Σήμερα όμως μετατράπηκε σε ολοκληρωμένη πολιτική οργάνωση και αναπτύσσεται η στρατιωτική ολοκλήρωση.

6. Το ΚΟΜΕΚΟΝ είχε σχεδιοποιημένη οικονομία που βασιζόταν στη συλλογική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, υπήρχε λογική ειδίκευση και συνεργασία. Κάθε χώρα παρήγε αυτά που μπορούσε καλύτερα. Η Ουγγαρία ειδικευόταν στην παραγωγή τροφίμων, λεωφορείων, μετρικών εργαλείων, στη φαρμακοβιομηχανία κλπ. Τις ανάγκες της σε πρώτες ύλες, ενέργεια, προϊόντα της βαριάς βιομηχανίας, τις ικανοποιούσε με βοήθεια από τις χώρες που ειδικεύονταν σε αυτούς τους τομείς.

Η ΕΕ έχει οικονομία της αγοράς που οικοδομείται πάνω στην ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Η φυσική κατανομή της εργασίας παίζει δευτερεύοντα ρόλο. Αποφασιστικό ρόλο παίζει αυτό που συμφέρει τους πιο ισχυρούς καπιταλιστικούς ομίλους.

Για παράδειγμα, η ΕΕ διαθέτει μεγάλα χρηματικά ποσά στην Ουγγαρία. Τα χρήματα αυτά τα μαζεύουν η Γερμανία, η Γαλλία και ορισμένες άλλες ισχυρές χώρες από τους φόρους που πληρώνουν οι επιχειρήσεις τους στον προϋπολογισμό. Ωστόσο, μεγάλο μέρος του κέρδους αυτών των επιχειρήσεων-φορολογούμενων προέρχεται από την πώληση των προϊόντων τους στην Ανατολική Ευρώπη και από τα υπερκέρδη των επιχειρήσεων στην Ανατολική Ευρώπη που τους ανήκουν.

Τα χρήματα που δίνει η ΕΕ δεν υπηρετούν τη γενική ανάπτυξη της Ουγγαρίας, αλλά ετοιμάζουν το έδαφος για τη νέα προώθηση των γερμανικών και άλλων καπιταλιστικών ομίλων. Έτσι, για παράδειγμα, η ΕΕ στήριζε την κατασκευή αυτοκινητόδρομων, διότι οι δυτικοευρωπαϊκές επιχειρήσεις χρησιμοποιούν τους δρόμους μας για να φτάσουν στα Βαλκάνια, τη Ρωσία, την Ουκρανία. Η ΕΕ στηρίζει την επαγγελματική και τεχνική εκπαίδευση, αφού οι δυτικοευρωπαϊκές επιχειρήσεις χρειάζονται περισσότερη ειδικευμένη εργατική δύναμη.

7. Στο ΚΟΜΕΚΟΝ η Σοβιετική Ένωση ήταν πολύ μεγαλύτερη χώρα απ’ ό,τι οι άλλες. Η Σοβιετική Ένωση είχε τον καθοδηγητικό ρόλο, αλλά τα συμφέροντα της ουγγρικής οικονομίας δεν υποτάσσονταν στα συμφέροντα της σοβιετικής οικονομίας. Οι ουγγρικές επιχειρήσεις δεν ήταν ιδιοκτησία των σοβιετικών επιχειρήσεων και η σοβιετική κυβέρνηση δεν αναμιγνυόταν στις αποφάσεις της ουγγρικής.

Στην ΕΕ καθοριστικό ρόλο παίζουν τα συμφέροντα της Γερμανίας και της Γαλλίας. Η παραγωγή της ζάχαρης στην Ουγγαρία εξαλείφθηκε για να δώσουν την αγορά στη γερμανική ζάχαρη. Οδήγησαν την αγροτική παραγωγή σε παρακμή, ώστε στις νέες αγορές να μην ανταγωνίζεται την αγροτική παραγωγή της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Ισπανίας και της Ιταλίας. Στην ουγγρική οικονομία είναι σημαντική η παρουσία του γερμανικού κεφαλαίου. Μεγάλο μέρος της ουγγρικής εξαγωγής αποτελούν τα προϊόντα επιχειρήσεων που ανήκουν στο γερμανικό κεφάλαιο. Η Ουγγαρία εξαρτάται οικονομικά από τη Γερμανία.

Όλα αυτά δείχνουν ότι η ΕΕ βασίζεται στη λειτουργία των νόμων της καπιταλιστικής οικονομίας. Η ενίσχυση της τάσης της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης της αγροτικής παραγωγής, που αποτελεί γενική τάση στον καπιταλισμό, ενισχύεται από τις πολιτικές της ΕΕ. Λόγω της ανισόμετρης καπιταλιστικής ανάπτυξης οι οικονομικές συνθήκες για την αναπαραγωγή του κεφαλαίου είναι διαφορετικές στις διάφορες χώρες και συχνά καλύτερες στις πιο ισχυρές και πιο αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, όπως η Γερμανία. Αντικειμενικά λοιπόν το κεφάλαιο, που επιδιώκει το μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους, μεταφέρει τις δραστηριότητές του από τη μια χώρα στην άλλη.

8. Το ΚΟΜΕΚΟΝ, ό,τι και αν είναι της μόδας να λέγεται σήμερα, ήταν μια οργάνωση που αναπτυσσόταν συνεχώς, έβρισκε τις βέλτιστες τη δεδομένη στιγμή μορφές συνεργασίας.

Η αναζήτηση μορφών συνεργασίας σε αρχικό στάδιο περιοριζόταν κύρια στον τομέα του εμπορίου, σταδιακά οδήγησε σε εκτεταμένη στρατηγική συνεργασίας σε θεμελιώδεις τομείς της οικονομίας. Την τελευταία περίοδο το ΚΟΜΕΚΟΝ επιχείρησε ν’ ανανεώσει τις οργανωτικές δομές, χρησιμοποίησε στοιχεία της οικονομίας της αγοράς στις εμπορικές συναλλαγές, έδινε προτεραιότητα στις άμεσες σχέσεις μεταξύ των επιχειρήσεων διάφορων χωρών-μελών.

Στην ολοκλήρωση των χωρών-μελών του ΚΟΜΕΚΟΝ θεσμικό ρόλο έπαιξαν προγραμματικά ντοκουμέντα όπως οι Βασικές αρχές της διεθνούς σοσιαλιστικής κατανομής εργασίας (1962), το σύνθετο πρόγραμμα της περαιτέρω εμβάθυνσης και τελειοποίησης της συνεργασίας και της ανάπτυξης της σοσιαλιστικής οικονομικής ολοκλήρωσης των χωρών-μελών του ΚΟΜΕΚΟΝ (1971), το σύνθετο πρόγραμμα της επιστημονικο-τεχνικής προόδου των χωρών-μελών του ΚΟΜΕΚΟΝ έως το 2000. Οι αμοιβαία ωφέλιμες συνθήκες συνεργασίας συνέβαλαν στη δυναμική οικονομική ανάπτυξη του Βιετνάμ, της Κούβας, της Μογγολίας που εντάχτηκαν στο ΚΟΜΕΚΟΝ ως ισότιμοι εταίροι. Γι’ αυτό η πείρα του ΚΟΜΕΚΟΝ δεν είναι νοσταλγία του παρελθόντος, αλλά πραγματικό δίδαγμα της Ιστορίας, που βοηθά στην κατανόηση πολλών προβλημάτων του σύγχρονου κόσμου.

Οι βασικές αρχές του ΚΟΜΕΚΟΝ προέβλεπαν το συνδυασμό της διεθνούς ειδίκευσης της παραγωγής με την ολόπλευρη ανάπτυξη της οικονομίας των ξεχωριστών σοσιαλιστικών χωρών. Η ανάπτυξη της αγροτικής τους παραγωγής έπρεπε να εξασφαλίζει τη μέγιστη δυνατή ικανοποίηση των αναγκών της χώρας σε είδη διατροφής, ζωοτροφές και πρώτες ύλες για τη βιομηχανία. Η διαφορά στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις, οι διαφορές των κλιματολογικών και εδαφικών συνθηκών απαιτούσαν την περαιτέρω ανάπτυξη της ανταλλαγής αγροτικών προϊόντων. Ο συντονισμός των σχεδίων και η παραγωγική συνεργασία των σοσιαλιστικών χωρών έπρεπε να εισαχθούν και στην παραγωγή αγροτικών μηχανημάτων, στην παραγωγή χημικών για την αγροτική οικονομία, στη διεύρυνση της ανταλλαγής των σπόρων, στη σύνθετη χρήση των υδάτινων πόρων για άρδευση και αποκατάσταση. Οι βασικές αρχές προέβλεπαν την ανταλλαγή της παραγωγικής και επιστημονικής πείρας, την από κοινού διεξαγωγή έρευνας, εργασιών σχεδιασμού και οικοδόμησης κλπ. Η διεθνής κατανομή εργασίας αποτελούσε βάση της ισότιμης ανταλλαγής εμπορευμάτων μεταξύ των σοσιαλιστικών χωρών. Έπρεπε να συμβάλλει στο ξεπέρασμα των ιστορικά διαμορφωμένων διαφορών στο επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης αυτών των χωρών, ειδικά των διαφορών στην αποδοτικότητα της αγροτικής παραγωγής, της παραγωγικότητας της εργασίας στην αγροτική οικονομία κλπ.

Ο Β. Ι. Λένιν έλεγε ότι ο νικηφόρος σοσιαλισμός ασκεί τη βασική επιρροή του στην πορεία των πραγμάτων στον κόσμο μέσω της επιτυχούς ανάπτυξης της σοσιαλιστικής κοινωνίας και κύρια της οικονομίας. [6]

Οι επιτυχίες της Ουγγαρίας στο ΚΟΜΕΚΟΝ

Η αγορά [7] των χωρών του ΚΟΜΕΚΟΝ με συνολικό πληθυσμό στα 400 εκ. άτομα ήταν κατά σαράντα φορές μεγαλύτερη από την εγχώρια ουγγρική αγορά. Για την ικανοποίηση των αναγκών αυτής της μεγάλης αγοράς ήταν δυνατή η οργάνωση της μαζικής παραγωγής σύγχρονων προϊόντων με τη χρήση σύγχρονων τεχνολογιών, πράγμα που αποτελεί αναπόσπαστο όρο της επικερδούς παραγωγής κι εξαγωγής.

Η συνεργασία στο πλαίσιο του ΚΟΜΕΚΟΝ είχε και ιδιόμορφα πλεονεκτήματα. Η τεράστια αγορά έφερνε τεράστια οφέλη. Αυτό έκανε δυνατή την παραγωγή προϊόντων υψηλότερης ποιότητας, που πήγαιναν στις δυτικές αγορές.

Η Ουγγαρία, που για δεκαετίες λάμβανε το μεγαλύτερο μέρος των πηγών ενέργειας και των πρώτων υλών από τους εταίρους του ΚΟΜΕΚΟΝ, εισήγαγε σιδηρομετάλλευμα, μεταλλουργικό οπτάνθρακα, οπτάνθρακα και σχεδόν το 100% της ηλεκτρικής της ενέργειας, το μεγαλύτερο μέρος του μόλυβδου, του πετρελαίου, του ψευδάργυρου, 50-70% του ξύλου, οικοδομικό ξύλο, ορείχαλκο.

Το μεγαλύτερο μέρος των προϊόντων της ουγγρικής αγροτικής οικονομίας διοχετεύονταν στις χώρες του ΚΟΜΕΚΟΝ βάσει πολυετών συμφωνιών.

Το σύστημα ειδίκευσης στο ΚΟΜΕΚΟΝ έδωσε τεράστια ώθηση στην παραγωγή λεωφορείων. Ως τα τέλη της δεκαετίας του ’70 το «ΙΚΑΡΟΥΣ» παρήγαγε 10 χιλιάδες λεωφορεία το χρόνο κι έγινε ο μεγαλύτερος παραγωγός στην Ευρώπη, ενώ στην αρχή της δεκαετίας του ’ 80 εντάχτηκε στην πεντάδα των μεγαλύτερων παραγωγών λεωφορείων στον κόσμο.

Το εργοστάσιο ελαστικών «Τάουρους» κάλυπτε τις απότομα αυξημένες ανάγκες στον τομέα παραγωγής λεωφορείων, της μηχανοποίησης των ανθρακωρυχείων και άλλων βιομηχανικών τομέων, καθώς και της μεγάλης βιομηχανοποιημένης αγροτικής παραγωγής.

Η ομάδα μεταλλουργικών επιχειρήσεων του Δούναβη ήταν ναυαρχίδα της εγχώριας μεταλλουργίας. Το 1973 η παραγωγή χάλυβα ξεπέρασε το ένα εκατομμύριο τόνους και το 1988 κορυφώθηκε στα 1,5 εκατ. τόνους. Το 1971 ο αριθμός όσων εργάζονταν στον τομέα έφτασε τις 13 χιλιάδες άτομα, πράγμα που αποτελούσε ρεκόρ.

Η ουγγροσοβιετική συμφωνία για το βωξίτη και το αλουμίνιο έθεσε τα θεμέλια της ουγγρικής βιομηχανίας αλουμινίου. Η Ουγγαρία διέθετε βωξίτη, αλλά δεν είχε φθηνή ηλεκτρική ενέργεια. Η Σοβιετική Ένωση δε διέθετε αρκετό βωξίτη, αλλά είχε ηλεκτρική ενέργεια. Έτσι την ουγγρική αλουμίνα την επεξεργάζονταν στη Σοβιετική Ένωση και το αλουμίνιο που παραγόταν επέστρεφε στην Ουγγαρία μετά από την κάλυψη του κόστους επεξεργασίας. Με αυτό τον τρόπο οικοδομούνταν η ουγγρική βιομηχανία αλουμινίου.

Πάνω από τα μισά προϊόντα της ουγγρικής φαρμακευτικής βιομηχανίας πήγαιναν στις χώρες του ΚΟΜΕΚΟΝ. Το 1988 η Ουγγαρία καταλάμβανε την 8η θέση στον κόσμο σε εξαγωγή φαρμάκων, έχοντας το 2% της παγκόσμιας παραγωγής. Αυτό το επίπεδο ανάπτυξης της φαρμακευτικής βιομηχανίας έκανε δυνατή τη φθηνή και αξιόπιστη παροχή φαρμάκων στον πληθυσμό της χώρας. Το 74% της εγχώριας κατανάλωσης φαρμάκων εξασφαλίζονταν από την εγχώρια παραγωγή, το 16% λαμβάνονταν από τις χώρες του ΚΟΜΕΚΟΝ και το 10% αγοράζονταν από τη Δύση.

Είναι πολλά τα παραδείγματα της συμφέρουσας για την Ουγγαρία συνεργασίας.

Ο καπιταλιστικός κόσμος και ο οικονομικός πόλεμος

Ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε το 1990 με νίκη των καπιταλιστικών δυνάμεων. Το κεφάλαιο κατάφερε να υπονομεύσει το σοσιαλιστικό σύστημα με την κούρσα των εξοπλισμών, την οικονομική πάλη, ψυχολογικό πόλεμο, πολιτικές παρεμβάσεις. Στη θέση των συστημάτων που βασίζονταν στην επικράτηση της συλλογικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και της πολιτικής εξουσίας, που βρίσκονταν στα χέρια των εργατών, ήρθαν συστήματα που βασίζονται στην κυριαρχία της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και την πολιτική εξουσία της αστικής τάξης.

Το ευρωπαϊκό μεγάλο κεφάλαιο απέκτησε νέες αγορές που στο παρελθόν ήταν μέρος των χωρών του ΚΟΜΕΚΟΝ, με πληθυσμό 130 εκατομμύρια ανθρώπους (το σύνολο του πληθυσμού των χωρών της ΚΟΜΕΚΟΝ απασχολούσε τότε 400 εκατομμύρια) κι επέτρεψε την έξοδο από την τότε κρίση του καπιταλιστικού κόσμου. Έχουμε κάθε λόγο να υποστηρίζουμε ότι χωρίς τη διεύρυνση της ΕΕ προς Ανατολάς η Ευρωπαϊκή Ένωση στη δεκαετία του 1990 θα ήταν σε σοβαρή κρίση, στην οποία έφτασε μετά από το 2008.

Επίσης, άλλαξε τη γεωπολιτική θέση της ΕΕ. Έπαψε να υπάρχει η ενιαία Σοβιετική Ένωση. Η ΕΕ απέκτησε άμεση γειτνίαση με περιοχές στις οποίες δεν είχε σχεδόν καμία επίδραση: τα Βαλκάνια, τη Γεωργία και την Κεντρική Ασία.

Η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα έφερε μια σειρά αλλαγών. Η κρίση του καπιταλιστικού κόσμου, η οποία ξεκίνησε το 2008, έπληξε βαριά την ΕΕ. [8] Ηγετικοί κύκλοι της ΕΕ δοκίμασαν πολλές διαφορετικές λύσεις. Από τη μία πλευρά ενίσχυσαν την εσωτερική δημοσιονομική πειθαρχία, η ΕΕ ξεκίνησε μια ακόμα πιο ολοκληρωμένη ενοποίηση στον τομέα της οικονομικής πολιτικής, καθώς και στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική. Από την άλλη πλευρά άρχισαν προσπάθειες για την περαιτέρω εξάπλωση της ΕΕ προς την Ανατολή. [9] Αν η ΕΕ κατάφερνε να διευρύνει τα σύνορά της ανατολικά, αυτό θα οδηγούσε στην αλλαγή του συσχετισμού δύναμης στην Ευρώπη, ο οποίος διαμορφώθηκε μετά από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το 1990. Επίσης, έγινε εμφανές ότι η διεύρυνση προς την Ανατολή προϋποθέτει ταυτόχρονα και εσωτερικές πολιτικές συστημικές αλλαγές στις χώρες που αφορά. Είναι φυσικό πως αυτό το ενδεχόμενο συνάντησε έντονη αντίσταση στη Λευκορωσία, την Ουκρανία και σε άλλα μέρη. Ταυτόχρονα οδήγησε σε σοβαρή οικονομική, πολιτική και στρατιωτική ένταση μεταξύ της ΕΕ και του ΝΑΤΟ με τη Ρωσία.

Την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα η εσωτερική θέση της Ρωσίας ενισχύθηκε. Η ρωσική ηγεσία θεώρησε ότι ήρθε ώρα να επανακτήσει τις θέσεις που έχασε τη δεκαετία του ’90. Ως μέρος αυτού του προτσές άρχισε η δημιουργία της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης (ΕΟΕ). [10]

Η κρίση του καπιταλιστικού κόσμου ανάγκασε τις ΗΠΑ και τους ηγετικούς κύκλους της ΕΕ να δημιουργήσουν ένα μηχανισμό ο οποίος άμβλυνε τις αντιθέσεις μεταξύ τους και ενίσχυε τις θέσεις των ΗΠΑ και της ΕΕ έναντι στην Κίνα, τη Ρωσία και τις λεγόμενες χώρες BRICS. Γι’ αυτό οι ΗΠΑ προχώρησαν στην πρωτοβουλία της ίδρυσης της Διατλαντικής Εμπορικής και Επενδυτικής Εταιρικής Σχέσης (ΔΕΕΕΣ). [11]

Στόχος των ΗΠΑ είναι να συνδέσουν την οικονομία τους με την οικονομία της ΕΕ, επιδιώκοντας να διατηρήσουν τη θέση ισχύος τους και να δημιουργήσουν μια παγκόσμια δύναμη που μαζί με το ΝΑΤΟ να συνενώνει τις στρατιωτικές δυνάμεις και να λειτουργεί ως ένα «οικονομικό ΝΑΤΟ». Οι ηγετικές χώρες της ΕΕ ελπίζουν ότι αυτό θα οδηγήσει στην άνοδο της ανταγωνιστικότητας της ευρωπαϊκής οικονομίας, ενισχύοντας τις θέσεις της σε σχέση με την Κίνα και τη Ρωσία. Ωστόσο, αυτό το σχέδιο συνάντησε έντονη εσωτερική αντίσταση σε μια σειρά χώρες της ΕΕ. Οι άνθρωποι ανησυχούν για την ανεξαρτησία της ΕΕ και φοβούνται να χάσουν τις κοινωνικές κατακτήσεις.

Η συμμέτοχη της Ουγγαρίας στην ΕΕ: διλήμματα και εναλλακτικές

Η Ουγγαρία είναι και στο ορατό μέλλον θα παραμείνει μέλος της ΕΕ. Για την ουγγρική πολιτική ελίτ η συμμετοχή στην ΕΕ είναι βάση της πολιτικής της, καθώς βλέπει την ΕΕ ως βασική εξωτερική εγγύηση της διατήρησης του υπάρχοντος πολιτικού συστήματος. Η Ουγγαρία εξαρτάται εν πολλοίς από την ΕΕ οικονομικά. Το μερίδιο της ΕΕ στις ουγγρικές εξαγωγές φτάνει το 76,1% και στις εισαγωγές το 70,3%.

Μεταξύ των κοινοβουλευτικών κομμάτων μόνο το κόμμα Γιόμπικ θέτει ζήτημα για τη δυνατότητα εξόδου από την ΕΕ. Ωστόσο το Γιόμπικ δε σκοπεύει ν’ αλλάξει τις καπιταλιστικές σχέσεις και την υπεροχή της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, την οικονομία της αγοράς. Γι’ αυτό μπορούμε να προϋποθέσουμε ότι η έξοδος από την ΕΕ δεν είναι παρά ένα σύνθημα για την προσέλκυση των εκλογέων.

Μεταξύ των πολιτικών κομμάτων της Ουγγαρίας μόνο το Ουγγρικό Εργατικό Κόμμα απαιτεί την έξοδο της Ουγγαρίας από την ΕΕ και το ΝΑΤΟ. Ταυτόχρονα είναι εμφανές ότι στις τρέχουσες συνθήκες κάτι τέτοιο είναι δυνατό μόνο σε περίπτωση σημαντικών κοινωνικών αλλαγών. Παράλληλα το Ουγγρικό Εργατικό Κόμμα αποκαλύπτει με συγκεκριμένα στοιχεία τις αρνητικές πλευρές της συμμετοχής στην ΕΕ και προσπαθεί να εξηγήσει στον κόσμο τη διαφορά μεταξύ ΚΟΜΕΚΟΝ και ΕΕ.

Όσο ισχυρή και αν είναι η τωρινή εξάρτηση της Ουγγαρίας από την ΕΕ, πρέπει να εξετάσουμε ορισμένα στοιχεία χωρίς να καταφεύγουμε σε ιδεολογικές θέσεις.

Η ΕΕ δεν μπορεί να εξασφαλίσει θέσεις εργασίας για όλους τους πολίτες. Στην Ευρώπη εμφανίστηκαν πλεονάζοντες άνθρωποι. [12]

Η ΕΕ δεν μπορεί να τιθασεύσει την πλουτοκρατία. Όλοι ξέρουν ότι οι τράπεζες και οι χρηματιστικοί χειρισμοί του κεφαλαίου συνέβαλαν στην καπιταλιστική κρίση. Πλούτισαν με καιροσκοπικό τρόπο, ξεγελώντας τους ανθρώπους. Η ΕΕ δεν περιόρισε την εξουσία των τραπεζών, παρά μόνο συγκεντροποίησε τον έλεγχό τους. Ποιο είναι το τελικό αποτέλεσμα; Οι πλούσιοι είναι πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι.

Η ΕΕ δεν ξέρει τι να κάνει τους μετανάστες. Τη δεδομένη στιγμή στην ΕΕ ζουν 33 εκατομμύρια μετανάστες. Είναι εμφανής η βαριά κρίση. Αυτό το έδειξε η τελευταία κρίση με τους πρόσφυγες.

Το ευρωπαϊκό καπιταλιστικό σύστημα προσπαθεί να βρει διέξοδο. Υπάρχουν εκατομμύρια συνταγές και φαίνεται πως ο καπιταλιστικός κόσμος μπορεί να κάνει ακόμη πολλά για την ενδυνάμωσή του. Η ψηφιακή οικονομία, το cloud computing, [13] η καθολική εξάπλωση του broadband internet, η ενιαία ψηφιακή αγορά, [14] η νέα εκβιομηχάνιση, η χρήση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και πολλά άλλα αναμφίβολα μπορούν να ενισχύσουν τον ευρωπαϊκό καπιταλισμό, την οικονομία και τις παραγωγικές δυνάμεις.

Αλλά το πρόβλημα δεν είναι οι παραγωγικές δυνάμεις. Το πρόβλημα είναι οι σχέσεις παραγωγής. Όλες οι παραπάνω αλλαγές είναι καλές, αλλά δεν αλλάζουν τις σχέσεις παραγωγής. Ο πλούτος, όπως και πριν, θα παραμένει στα χέρια λίγων κι επιπλέον αυτοί οι λίγοι θα γίνονται όλο λιγότεροι.

Η τωρινή κυβέρνηση της Ουγγαρίας συνειδητοποίησε ότι δεν είναι ικανή να εξασφαλίσει στο πλαίσιο της ΕΕ όλα τα οικονομικά συμφέροντα της Ουγγαρίας.

Στο προσεχές μέλλον η ΕΕ δε θα είναι σε θέση να καλύπτει τις ενεργειακές ανάγκες της ουγγρικής οικονομίας. Το 80% περίπου του φυσικού αερίου και το 78% του πετρελαίου που καταναλώνει η Ουγγαρία το λαμβάνει από τη Ρωσία. Ο ατομικός σταθμός του Πακσκ δίνει τώρα περίπου το 45% της ηλεκτρικής ενέργειας που καταναλώνει η χώρα. Η αύξηση κατά δύο φορές της ισχύος αυτού του σταθμού μπορεί να οδηγήσει σε άνοδο (σ.τ.μ. αυτού του δείκτη) έως 80% εάν ενεργοποιηθούν και τα έξι μπλοκ. Για την ώρα το αμερικανικό σχιστολιθικό φυσικό αέριο υπάρχει μόνο στα χαρτιά.

Η ουγγρική οικονομία δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες της σε μέγιστο βαθμό με επενδύσεις από την ΕΕ. Αυτές οι επενδύσεις δημιουργούν μια μονόπλευρη οικονομική εξάρτηση, πράγμα που η τωρινή κυβέρνηση προσπαθεί ν’ αποφύγει. Από την άλλη πλευρά, είναι αδύνατο να αποσπαστούν χρήματα από την ΕΕ για ορισμένες απαραίτητες επενδύσεις υποδομής.

Η ουγγρική οικονομία δεν είναι σε θέση να πουλάει όλα τα προϊόντα της στις αγορές της ΕΕ. Πρέπει να βρεθούν άλλες αγορές για τα αγροτικά προϊόντα, την πληροφορική, την υδάτινη οικονομία και άλλους κλάδους.

Βάσει των παραπάνω, η ουγγρική κυβέρνηση ανακήρυξε την πολιτική «ανοίγματος προς την Ανατολή» με στόχο την εντατική ανάπτυξη των σχέσεων με την Κίνα, τη Ρωσία και τις χώρες της Κεντρικής Ασίας.

Η κυβέρνηση Όρμπαν τάσσεται με σθένος υπέρ της ομαλοποίησης των σχέσεων της ΕΕ με τη Ρωσία και υπογραμμίζει πως δίχως τη Ρωσία δεν μπορούν να λυθούν τα ευρωπαϊκά προβλήματα.

Επισήμως η κυβέρνηση Όρμπαν δε δεσμεύεται για τίποτα σχετικά με την Ευρασιατική Οικονομική Ένωση. Ταυτόχρονα θεωρεί ότι αυτή η ολοκλήρωση θα παίξει σημαντικό ρόλο στο μέλλον της Ευρώπης. Κατά τη γνώμη του υπουργού Εξωτερικών και Οικονομικών Σχέσεων Πέτερ Σιιγιάρτο «και η Ευρασιατική Οικονομική Ένωση έχει λογική, θα ενοποιούσε ένα ΑΕΠ ύψους 2.450 δισ. δολαρίων, γι’ αυτό είναι μεγάλη η σημασία της».

Είναι γεγονός ότι ασκείται έντονη πολιτική πίεση στην Ουγγαρία εκ μέρους των ΗΠΑ. Προσπαθούν ν’ αναγκάσουν την ουγγρική ηγεσία να αρνηθεί την πολιτική του «ιδιαίτερου δρόμου», όπως ονομάστηκε, σε σχέση με τη Ρωσία και την Κίνα.

Πρέπει να πούμε ξεκάθαρα ότι η Ευρασιατική Οικονομική Ένωση δεν είναι ίδια με το ΚΟΜΕΚΟΝ παλαιότερα, αν και σε αυτή παίζουν ορισμένο ρόλο οι ίδιες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες που κάποτε ανήκαν στο ΚΟΜΕΚΟΝ. Η ΕΟΕ γεννήθηκε στο πλαίσιο της πάλης του διεθνούς κεφαλαίου. Ο ρωσικός καπιταλισμός, που δυνάμωσε τα τελευταία χρόνια, επιχειρεί να δημιουργήσει ένα σύστημα διεθνούς συνεργασίας που να εξυπηρετεί τα συμφέροντα του ρωσικού κεφαλαίου και που ταυτόχρονα να είναι αποτελεσματικό όπλο στην πάλη ενάντια στο βορειοαμερικανικό και δυτικοευρωπαϊκό κεφάλαιο.

Μπορούν οι BRICS να μετατραπούν σε νέο ΚΟΜΕΚΟΝ;

Η διεθνής βιβλιογραφία περιέχει πολλούς συλλογισμούς για το αν οι ΒΚΙ08 μπορούν να γίνουν νέα ΚΟΜΕΚΟΝ. Τι μπορούμε να πούμε;

Η δημιουργία των BRICS ήταν ένα από τα σημαντικότερα γεωπολιτικά γεγονότα των αρχών του 21ου αιώνα. Οι χώρες BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική) παίζουν σημαντικό και συνεχώς αυξανόμενο ρόλο στην παγκόσμια πολιτική και τις διεθνείς σχέσεις. Το 2012 οι πέντε χώρες BRICS είχαν το 45% του παγκόσμιου πληθυσμού, το 25% του παγκόσμιου ΑΕΠ (βάσει της ισοτιμίας της αγοραστικής δύναμης των εθνικών νομισμάτων) και το 30% του εδάφους της γης. Τα μέλη του BRICS είναι οι πλέον γρήγορα αναπτυσσόμενες χώρες, η προνομιούχα θέση των οποίων εξασφαλίζεται από την ύπαρξη πολλών σημαντικών για την παγκόσμια οικονομία πηγών. Το 2006 ρυθμίζονται οι πολιτικές σχέσεις στο πλαίσιο των BRICS. Από το 2009 διεξάγονται κάθε χρόνο συναντήσεις κορυφής των ηγετών των BRICS.

Αναμφίβολα η εμφάνιση των BRICS εισάγει ένα νέο στοιχείο στην οικονομική και πολιτική πάλη του καπιταλιστικού κόσμου. Ωστόσο, οι BRICS δεν είναι κοινότητα σοσιαλιστικών χωρών, που κάποτε ήταν το ΚΟΜΕΚΟΝ. Γι’ αυτό και δεν μπορούν να παίξουν το ρόλο του ΚΟΜΕΚΟΝ.

Το 2011 στην Αθήνα, οι συμμετέχοντες στην ετήσια συνάντηση των κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων έφτασαν συλλογικά στο ακόλουθο συμπέρασμα: «Κυοφορούνται σημαντικές ανακατατάξεις στο διεθνή συσχετισμό δυνάμεων. Συνεχίζει η σχετική εξασθένιση της θέσης των ΗΠΑ, η γενική στασιμότητα της παραγωγής στις πιο αναπτυγμένες καπιταλιστικές οικονομίες και η ανάδυση νέων παγκόσμιων οικονομικών δυνάμεων, όπου ξεχωρίζει η Κίνα. Δυναμώνει η τάση αύξησης των αντιθέσεων ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κέντρα και ανάμεσα σε αυτά με τις λεγόμενες αναδυόμενες οικονομίες». [15]

Ποιοι είναι οι θεμιτοί δρόμοι;

Το μέλλον το βλέπουμε στη συνεργασία των εργαζόμενων της Ευρώπης, των λαών της Ευρώπης. Ωστόσο, γι’ αυτό χρειάζονται βαθιές εσωτερικές αλλαγές. Οι εργαζόμενες μάζες πρέπει να κατανοήσουν ότι το καπιταλιστικό σύστημα μπορεί ν’ αλλάζει, αλλά ποτέ δε θα είναι καλό για τον εργαζόμενο, γιατί ποτέ δε θα είναι κοινωνία του εργαζόμενου λαού. Αυτό αφορά και την καπιταλιστική ολοκλήρωση κι ενοποίηση.


[1] Η Ουγγαρία είναι κράτος της Κεντρικής Ευρώπης. Έκταση 93.030 τ. χλμ. Πληθυσμός 9,9 εκ. άτομα, τα 2/3 μένουν σε πόλεις, το 1/4 στην περιοχή της πρωτεύουσας. Πρωτεύουσα είναι η Βουδαπέστη (περίπου 1,7 εκ. κάτοικοι).

[2] Ψυχρός Πόλεμος: Παγκόσμια γεωπολιτική, στρατιωτική, οικονομική και ιδεολογική αντιπαράθεση την περίοδο 1946-1991 μεταξύ της ΕΣΣΔ και των συμμάχων της από τη μία πλευρά και των ΗΠΑ και των συμμάχων τους από την άλλη.

[3] Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), μια από τις κύριες περιφερειακές ενώσεις, που συμπεριλαμβάνεται στις ευρωπαϊκές κοινότητες. Δημιουργήθηκε βάσει της συνθήκης της Ρώμης το 1957, αποκαλείται και «Κοινή Αγορά». Αρχικά συμπεριλάμβανε 6 ευρωπαϊκά κράτη (Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Βέλγιο, Κάτω Χώρες, Λουξεμβούργο), ύστερα στην ΕΟΚ εντάχθηκαν η Μεγάλη Βρετανία, η Δανία, η Ιρλανδία (από το 1973), η Ελλάδα (από το 1981), η Ισπανία, η Πορτογαλία (από το 1986). Στόχος της ΕΟΚ ήταν η δημιουργία ενιαίου οικονομικού χώρου και η άνοδος του επιπέδου οικονομικής ανάπτυξης των μελών της. Η επίτευξη των στόχων της ΕΟΚ (από το 1986ΕυρωπαϊκήΚοινότητα) οδήγησε στην έγκριση της Συνθήκης του Μάαστριχτ στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μετά από τη δημιουργία της ΕΕ η ΕΟΚ μετονομάστηκε σε Ευρωπαϊκή Κοινότητα.

[4] Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμ. 26, σελ. 351-355, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

[5] Διακυβερνητική οικονομική οργάνωση, που δραστηριοποιούνταν το 1949-1991.Δημιουργήθηκε με απόφαση του οικονομικού συμβουλίου των εκπροσώπων της Βουλγαρίας, της Ουγγαρίας, της Πολωνίας, της Ρουμανίας, της ΕΣΣΔ και της Τσεχοσλοβακίας. Τα κεντρικά γραφεία του ΚΟΜΕΚΟΝ βρίσκονταν στη Μόσχα.

[6] Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμ. 32, σελ. 413, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

[7] Ο όρος αγορά δε χρησιμοποιείται ως κατηγορία της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας αλλά ως έκφραση του χώρου όπου μπορούσαν να ολοκληρωθούν τα εμπορεύματα της ουγγρικής οικονομίας.

[8] Η ύφεση στην παγκόσμια οικονομία άρχισε από την κρίση στο χρηματοοικονομικό τομέα των ΗΠΑ το 2007-2008. Αυτή η ύφεση διαρκείας που άρχισε το 2008 δεν έχει τελειώσει ακόμη.

[9] Ανατολική Συνεργασία: Σχέδιο της ΕΕ που παρουσιάστηκε στο Συμβούλιο της ΕΕ στις 26Μάη του 2008 από τον υπουργό Εξωτερικών της Πολωνίας, με τη συμμετοχή της Σουηδίας, για τα γενικά ζητήματα και τις διεθνείς σχέσεις. Στις 7 Μάη του 2009 στην Πράγα, την πρωτεύουσα της Τσεχίας, που εκπροσωπούνταν τότε στην ΕΕ, πραγματοποιήθηκε η ιδρυτική συνάντηση στο πλαίσιο του προγράμματος «Ανατολική Συνεργασία». Βασικός στόχος του σχεδίου ήταν η σύγκλιση της ΕΕ με 6 χώρες της πρώην ΕΣΣΔ: την Ουκρανία, τη Μολδαβία, το Αζερμπαϊτζάν, την Αρμενία, τη Γεωργία και τη Λευκορωσία.

[10] Η Ευρασιατική Οικονομική Ένωση (ΕΟΕ) είναι διεθνής οργάνωση τοπικής οικονομικής ολοκλήρωσης, που έχει διεθνές νομικό πρόσωπο και έχει ιδρυθεί με το Σύμφωνο για την Ευρασιατική Οικονομική Ένωση. Στην ΕΟΕ εξασφαλίζεται η ελευθερία της κίνησης των εμπορευμάτων, καθώς και των υπηρεσιών, του κεφαλαίου και της εργατικής δύναμης και η διεξαγωγή της συντονισμένης, συμφωνημένης είτε ενιαίας πολιτικής στους τομείς της οικονομίας. Οι χώρες-μέλη της ΕΟΕ είναι η Δημοκρατία της Αρμενίας, η Δημοκρατία της Λευκορωσίας, η Δημοκρατία του Καζακστάν, η Δημοκρατία της Κιργίζιας και η Ρωσική Ομοσπονδία. Η ΕΟΕ δημιουργήθηκε με σκοπό τον ολόπλευρο εκσυγχρονισμό, τη συνεργασία και την άνοδο της ανταγωνιστικότητας των εθνικών οικονομιών, καθώς και τη δημιουργία συνθηκών για τη σταθερή ανάπτυξη για την άνοδο του βιοτικού επιπέδου του πληθυσμού των κρατών-μελών.

[11] Η Διατλαντική Εμπορική και Επενδυτική Εταιρική Σχέση (Transatlantic Trade and Investment Partnership) και η σχεδιαζόμενη συμφωνία για ελεύθερο εμπόριο μεταξύ της ΕΕ και των ΗΠΑ.

[12] Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναμένει η ανεργία το 2015 να είναι στο 11,4%. Η ανεργία στη νεολαία έχει φτάσει σε ανησυχητικά επίπεδα.

[13] Cloud computing: Αναφέρεται στη χρήση υπολογιστικής ισχύος που χωροταξικά βρίσκεται σ’ ένα «σύννεφο» απόμακρων δικτύων. Αυτή η πρακτική είναι γνώριμη σε οποιονδήποτε χρησιμοποιεί διαδικτυακές υπηρεσίες για τη διαχείριση και αποθήκευση δεδομένων. Cloud computing σημαίνει μεγάλα κέντρα δεδομένων, τα οποία προσφέρουν οικονομίες κλίμακας, φθηνότερη υπολογιστική ισχύ και κυρίως την ευελιξία να πληρώνει κανείς μόνο για ό,τι χρησιμοποιεί (http://tech.in.gr/shortnews/?aid=1231078190).

[14] Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχεδιάζει στις 6 Μάη του 2015 να δημοσιεύσει την πρωτοβουλία της δημιουργίας Ενιαίας Ψηφιακής Αγοράς στην ΕΕ. Βάσει του ρυθμιστή, τα 28 κράτη-μέλη της ΕΕ πρέπει να ενοποιηθούν σ’ ένα ενιαίο χώρο για τα ψηφιακά προϊόντα, το κεφάλαιο, το περιεχόμενο και τις υπηρεσίες. Η υλοποίηση του σχεδίου προβλέπεται μέσα σε δύο χρόνια.

[15] http://www.kke.gr/13h_diethnh_synanthsh_kommoynistikon_kai_ergatikon_/telikh_anakoinosh_ths_13hs_diethnoys_synanthshs_kommoynistikon_kai_ergatikon_kommaton?act=4&tab=1